STAN PRAWNY NA 5 LIPCA 2019 Nieprzestrzeganie prawa przez dyrektorów – najczęstsze przypadki Opracował: Wojciech Wasielewski, pracownik kuratorium oświaty; zaktualizował: Marcin Majchrzak, członek Okręgowej Izby Radców Prawnych w Warszawie Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1457 ze zm.), • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1148), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 sierpnia 2017 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (Dz.U. z 2017 r. poz. 1658), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 marca 2017 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół (Dz.U. z 2017 r. poz. 703), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej (Dz.U. z 2017 r. poz. 356 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 czerwca 2015 r. w sprawie szczegółowych warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych (Dz.U. z 2015 r. poz. 843 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 sierpnia 2017 r. w sprawie sposobu prowadzenia przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki dokumentacji przebiegu nauczania, działalności wychowawczej i opiekuńczej oraz rodzajów tej dokumentacji (Dz.U. z 2017 r. poz. 1646), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (Dz.U. z 2003 r. Nr 6 poz. 69 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 marca 2017 r. w sprawie szczegółowej organizacji publicznych szkół i publicznych przedszkoli (Dz.U. z 2017 r. poz. 649 ze zm.). Podczas przeprowadzonych w ostatnich latach kontroli, planowanych i doraźnych, wizytatorzy niejednokrotnie stwierdzili uchybienia i nieprawidłowości w funkcjonowaniu szkoły lub placówki. Za uchybienie uznaje się odstępstwa od stanu pożądanego o charakterze wyłącznie formalnym, nieprawidłowość natomiast jest działaniem lub zaniechaniem powodującym niezgodność z przepisami prawa. Kontrole w trybie nadzoru pedagogicznego, zarówno planowe, jak i doraźne, wskazują na potrzebę doskonalenia pracy dyrektorów w zakresie realizacji kierunków polityki oświatowej państwa. Analiza błędów nauczycieli powinna pomóc w lepszym planowaniu nadzoru pedagogicznego w szkole w zakresie przestrzegania prawa. Kontrole realizowane od września 2018 r. do czerwca 2019 r. Tematyka kontroli określona przez MEN w planie nadzoru pedagogicznego, w okresie od września 2018 r. do czerwca 2019 r., została zrealizowana przez kuratoria oświaty m.in. w kwestiach: • oceny prawidłowości zapewniania pomocy psychologiczno-pedagogicznej, • zgodności z przepisami prawa funkcjonowania oddziałów międzynarodowych i dwujęzycznych, • oceny prawidłowości tworzenia, organizowania oraz funkcjonowania oddziałów sportowych. Dodatkowo przeprowadzane są tzw. kontrole doraźne wynikające w pierwszej kolejności ze skarg dotyczących nieprawidłowości w funkcjonowaniu szkół, a w szczególności oceniania i bezpieczeństwa uczniów. Funkcjonowanie oddziałów sportowych Kontrola związana była z prawidłowością tworzenia, organizowania oraz funkcjonowania oddziałów sportowych. Najczęściej pojawiające się wątpliwości dotyczyły: • nieuwzględniania w statutach szkoły organizacji oddziałów sportowych, • niezgodnej z prawem liczby uczniów realizujących szkolenie sportowe w oddziale sportowym (co najmniej 20 uczniów w pierwszym roku szkolenia), • realizowania szkolenia w oddziale sportowym w co najmniej trzech kolejnych klasach, • przeprowadzania rekrutacji kandydatów do oddziału sportowego w szkole podstawowej zgodnie z art. 137 Ustawy Prawo oświatowe, • realizowania szkolenia w oddziale sportowym na podstawie programów szkolenia opracowanych przez polskie związki sportowe, zatwierdzone przez ministra właściwego ds. kultury fizycznej, • posiadania obiektów lub urządzeń sportowych niezbędnych do prowadzenia szkolenia sportowego lub wykorzystywania obiektów, urządzeń innych podmiotów, • realizowania przez oddział sportowy programu szkolenia sportowego we współpracy z polskimi związkami sportowymi, klubami sportowymi, stowarzyszeniami prowadzącymi działalność statutową w zakresie kultury fizycznej lub uczelniami prowadzącymi studia wyższe na kierunku związanym z dziedziną nauk o kulturze fizycznej, • organizowania obozów szkoleniowych w ramach programu szkolenia sportowego, • uwzględniania udziału ucznia w szkoleniu sportowym przy ocenie z wychowania fizycznego w oddziale sportowym. Funkcjonowanie oddziałów międzynarodowych i dwujęzycznych Kontrola związana była ze zgodnością z przepisami prawa funkcjonowania oddziałów międzynarodowych i dwujęzycznych. Najczęściej pojawiające się wątpliwości dotyczyły: • uwzględnienia w statucie szkoły organizacji oddziałów międzynarodowych, • utworzenia oddziału dwujęzycznego, począwszy od VII klasy szkoły podstawowej, • prowadzenia nauczania w oddziale dwujęzycznym w dwóch językach: polskim oraz obcym nowożytnym, będącym drugim językiem nauczania, • prowadzenia w oddziale dwujęzycznym co najmniej dwóch zajęć edukacyjnych w dwóch językach: polskim oraz obcym nowożytnym, będącym drugim językiem nauczania, • prowadzenia rekrutacji kandydatów do oddziału dwujęzycznego w szkole podstawowej zgodnie z art. 139 Ustawy Prawo oświatowe, • posiadania odpowiednich kwalifikacji przez nauczycieli prowadzących zajęcia w oddziale dwujęzycznym, • uwzględnienia w organizacji oddziału dwujęzycznego liczby godzin wskazanej w załączniku 1 do Rozporządzenia w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół, • uwzględnienia w organizacji oddziału dwujęzycznego § 7 ust. 1 pkt 2 Rozporządzenia w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół (zgodnie z tym przepisem w klasach IV–VIII szkoły podstawowej, branżowej szkole I stopnia, liceum ogólnokształcącym, technikum, branżowej szkole II stopnia i szkole policealnej podział na grupy jest obowiązkowy na obowiązkowych zajęciach z języków obcych nowożytnych w oddziałach liczących więcej niż 24 uczniów; zajęcia mogą być prowadzone w grupie oddziałowej lub międzyoddziałowej liczącej nie więcej niż 24 uczniów; przy podziale na grupy należy uwzględnić stopień zaawansowania znajomości języka obcego nowożytnego). Prawidłowość zapewnienia dzieciom i młodzieży pomocy psychologiczno-pedagogicznej Kontrola związana była z prawidłowością zapewnienia dzieciom i młodzieży pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Najczęściej pojawiające się wątpliwości dotyczyły: • określenia w arkuszu organizacji jednostki ogólnej liczby godzin pracy finansowanych ze środków przydzielonych przez organ prowadzący, w tym liczby zajęć z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej realizowanych w szczególności przez pedagoga, psychologa, logopedę i innych nauczycieli, • objęcia uczniów pomocą psychologiczno-pedagogiczną na podstawie rozpoznania indywidualnych możliwości psychofizycznych ucznia i czynników środowiskowych wpływających na jego funkcjonowanie w jednostce oświatowej, • osób inicjujących udzielanie pomocy psychologiczno-pedagogicznej, • dokumentowania realizacji zajęć z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej, • rodzaju realizowanych zajęć z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej, • liczebności uczniów na zajęciach z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej, • oceniania przez nauczycieli i specjalistów ds. pomocy psychologiczno-pedagogicznej efektywności udzielanej w jednostce oświatowej pomocy i formułowania wniosków dotyczących dalszych działań mających na celu poprawę funkcjonowania ucznia, • udzielania i organizowania pomocy psychologiczno-pedagogicznej we współpracy z rodzicami, poradniami psychologiczno-pedagogicznymi, placówkami doskonalenia nauczycieli, innymi szkołami, organizacjami pozarządowymi. Obszary kontrolowane w latach poprzednich Zgodność zatrudnienia nauczycieli szkół i placówek z wymaganymi kwalifikacjami Kontrola dotyczyła zgodności zatrudnienia nauczycieli w szkołach i placówkach oraz przydziału obowiązków zgodnie z wymaganymi kwalifikacjami. Najczęściej ujawniano nieprawidłowości dotyczące przygotowania merytorycznego do nauczania przedmiotu (prowadzenia zajęć), przygotowania pedagogicznego do nauczania przedmiotu (prowadzenia zajęć) oraz braku zgody organu sprawującego nadzór pedagogiczny na zatrudnienie na stanowisku nauczyciela bez wymaganych kwalifikacji. Zgodność z przepisami prawa przeprowadzania egzaminów klasyfikacyjnych Kontrola dotyczyła sprawdzenia zgodności z przepisami prawa przeprowadzania egzaminów klasyfikacyjnych. Najczęściej występujące w arkuszach kontroli spostrzeżenia dotyczyły: • nieodnotowania w arkuszu ocen ucznia przeprowadzenia egzaminu klasyfikacyjnego, • nieprawidłowego określenia terminu egzaminu klasyfikacyjnego w statucie szkoły, • nieprzestrzegania przepisów dotyczących uzgadniania z uczniem i jego rodzicami terminu przeprowadzania egzaminu klasyfikacyjnego, zgodnie ze wskazaniami Ustawy o systemie oświaty (art. 44l ust. 2), • niewyznaczania terminu przeprowadzania egzaminu klasyfikacyjnego nie później niż w dniu poprzedzającym zakończenie rocznych zajęć dydaktyczno-wychowawczych, zgodnie ze wskazaniami Ustawy o systemie oświaty (art. 44l ust. 2), • niepowoływania komisji w składzie zgodnym z przepisami § 17 ust. 5 Rozporządzenia w sprawie szczegółowych warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych do przeprowadzenia egzaminu klasyfikacyjnego w przypadku ucznia nieklasyfikowanego z powodu nieusprawiedliwionej lub usprawiedliwionej nieobecności na zajęciach edukacyjnych oraz ucznia, który realizuje indywidualny tok nauki, • przeprowadzania egzaminu klasyfikacyjnego po klasyfikacji śródrocznej, • nieuwzględnienia w arkuszu kontroli przypadku przeprowadzania egzaminu klasyfikacyjnego w formie zadania praktycznego z zajęć edukacyjnych, o których mowa w § 17 ust. 2 i 3 ww. Rozporządzenia, co uniemożliwiało właściwe wypełnienie protokołu. Organizacja pracy świetlicy Nieprawidłowa organizacja pracy świetlicy wynika z: • liczby uczniów przypadających na jednego wychowawcę – zgodnie z § 7 ust. 1 Rozporządzenia w sprawie szczegółowej organizacji publicznych szkół i publicznych przedszkoli na zajęciach świetlicowych w szkole podstawowej ogólnodostępnej pod opieką jednego nauczyciela może pozostawać nie więcej niż 25 uczniów, • prowadzenia dziennika zajęć w świetlicy niezgodnie z § 9 ust. 2 Rozporządzenia w sprawie sposobu prowadzenia przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki dokumentacji przebiegu nauczania, działalności wychowawczej i opiekuńczej oraz rodzajów tej dokumentacji, tzn. niewpisywania do dziennika zajęć świetlicy: o planu pracy świetlicy, o imion, nazwisk uczniów korzystających ze świetlicy oraz oddziału, do którego uczęszczają, o tematów przeprowadzonych zajęć, o obecności uczniów na poszczególnych godzinach zajęć w świetlicy, o potwierdzania przez wychowawcę świetlicy przeprowadzonych zajęć podpisem. Ponadto nauczyciele, oprócz dzienników zajęć świetlicowych, prowadzili dodatkowe listy wpinane do dzienników, które świadczą o faktycznej liczbie dzieci przebywających pod opieką jednego nauczyciela. Niektóre szkoły nie uwzględniały jednak wszystkich zgłoszeń rodziców lub nie dostosowały czasu pracy świetlicy do organizacji dojazdu uczniów do szkoły. Wizytatorzy wskazali również, że w świetlicy szkolnej nauczyciele rzadko realizują opiekę nad dziećmi połączoną z realizacją interesujących zajęć zaspokajających potrzeby dzieci, np. z nowatorskimi działaniami edukacyjnymi rozwijającymi zainteresowania uczniów czy udzielaniem im skutecznej pomocy przy odrabianiu lekcji. Wewnątrzszkolny system oceniania Kontrole doraźne najczęściej są podejmowane na skutek skarg rodziców. Odnoszą się one przede wszystkim do wewnątrzszkolnego systemu oceniania. Błędne zapisy dotyczą nieprecyzyjnego określenia: • warunków i trybu uzyskania wyższych niż przewidywane rocznych (semestralnych) ocen klasyfikacyjnych z obowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych, • warunków i sposobu przekazywania rodzicom (prawnym opiekunom) informacji o postępach i trudnościach ucznia w nauce. Wymagania na ocenę celującą często wykraczają poza wymagania edukacyjne wynikające z podstawy programowej i szkolnych programów nauczania. W statutach szkół nie określa się precyzyjnie: • sposobu uzasadniania ustalonej oceny na wniosek ucznia i jego rodziców lub słuchacza, • terminu i formy informowania ucznia i jego rodziców o przewidywanych ocenach. Zalecenia były również wydawane na skutek niewłaściwego stosowania przez nauczycieli przepisów regulujących sposób oceniania. W szczególności stwierdzone nieprawidłowości dotyczyły: • informowania na początku każdego roku szkolnego ucznia i jego rodziców (prawnych opiekunów) o: wymaganiach edukacyjnych niezbędnych do otrzymania przez ucznia poszczególnych śródrocznych i rocznych ocen klasyfikacyjnych z zajęć edukacyjnych, • informowania ucznia i jego rodziców (prawnych opiekunów) o przewidywanych dla niego rocznych (semestralnych) ocenach klasyfikacyjnych z zajęć edukacyjnych oraz rocznej klasyfikacyjnej ocenie zachowania w terminie i formie określonych w statucie szkoły, • informowania ucznia i jego rodziców (prawnych opiekunów) przed rocznym klasyfikacyjnym zebraniem rady pedagogicznej o przewidywanych dla niego rocznych ocenach klasyfikacyjnych z zajęć edukacyjnych w terminie i formie określonych w statucie szkoły, • dostępu rodziców do informacji o osiągnięciach ucznia dotyczących prac pisemnych. Bezpieczeństwo dzieci Kolejny temat skarg to kwestia bezpieczeństwa dzieci, w szczególności brak należytej opieki w czasie przerw oraz brak reakcji nauczycieli na nieprawidłowe zachowania uczniów. Osobnym problemem były wypadki uczniowskie. W tym zakresie najczęstsze błędy dyrektorów dotyczyły: • niezaliczania wypadków lekkich do wypadków (brak protokołu powypadkowego), • niezawiadamiania niezwłocznie rodziców poszkodowanego dziecka, • braku rozmów z pracownikami szkoły (a więc również z pracownikami niepedagogicznymi) na temat przyczyn wypadków, które miały miejsce w szkole, • nieokreślania zakresu zadań dla nauczycieli i innych pracowników związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć, • nieprawidłowej realizacji zadań związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę, • braku należytej opieki, w tym w szczególności opieki medycznej. Problemy z dbaniem o bezpieczeństwo w szkole wynikają także z wadliwych zapisów w dokumentacji szkolnej: • w statucie szkoły nie określa się precyzyjnie zadań nauczycieli oraz innych pracowników związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę, • źle przygotowana dokumentacja dyrektora – harmonogram, plan dyżurów, plan lekcji, czego efektem jest nieprawidłowa organizacja opieki nad uczniami w czasie przerw. Przypomnieć należy, że Rozporządzenie w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach określa obowiązek sprawowania przez nauczycieli pieczy nad uczniami (przerwy w zajęciach uczniowie spędzają pod opieką nauczyciela zgodnie z § 14 ust. 1). Dyrektorzy nie zawsze skutecznie uświadamiają nauczycieli, że przerwa śródlekcyjna jest dla uczniów, natomiast oni w tym czasie sprawują opiekę i nadzór. Udzielanie uczniom pomocy psychologiczno-pedagogicznej W ostatnich latach rodzice coraz częściej zgłaszają zastrzeżenia dotyczące pomocy psychologiczno-pedagogicznej. W wyniku kontroli doraźnych w szkołach stwierdzono następujące nieprawidłowości: • nierealizowanie zaleceń opinii/orzeczeń poradni psychologiczno-pedagogicznej oraz nieudzielanie pomocy psychologiczno-pedagogicznej, • brak pełnej dokumentacji udzielanej pomocy psychologiczno-pedagogicznej, w tym indywidualnych teczek ucznia, • niepoinformowanie rodziców o formach pomocy psychologiczno-pedagogicznej, okresie oraz wymiarze godzin udzielania tej pomocy, • brak współpracy z rodzicami w zakresie pomocy psychologiczno-pedagogicznej udzielanej uczniowi, • nieprzeprowadzanie diagnozy sytuacji wychowawczej w klasach w celu rozwiązania pojawiających się problemów/konfliktów i wspierania rozwoju ucznia. Podczas kontroli doraźnych stwierdzone nieprawidłowości dotyczą też prowadzenia dokumentacji przebiegu nauczania, działalności wychowawczej i opiekuńczej, np. dziennika lekcyjnego, dziennika zajęć, księgi uczniów, arkusza ocen. Warto podkreślić, że ww. nieprawidłowości nie są regułą, zdarzają się sporadycznie, często wynikają z lokalnej polityki organów prowadzących, które kierują się jedynie kryterium finansowym. Dobry dyrektor niewątpliwie powinien stać na straży interesów ucznia, realizując w ten sposób politykę państwa wyrażoną w przepisach prawa. Niestety bardzo rzadko zdarzają się sytuacje, kiedy dyrektor szkoły ma odwagę żądać od organu prowadzącego wydania w formie pisemnej polecenia, które dotyczy działań niezgodnych z prawem. Aby szkoła prawidłowo funkcjonowała, dyrektor powinien przeprowadzać systematyczne kontrole wewnętrzne dotyczące przestrzegania prawa. Dodatkowo należy wskazać potrzebę podejmowania jednoznacznych działań nadzorczych wobec nauczycieli łamiących zasady. Zaniechania dyrektorów w tym zakresie skutkują najczęściej bezpośrednią odpowiedzialnością za powstałe uchybienia.