STAN PRAWNY NA 10 GRUDNIA 2019 Odpowiedzialność dyscyplinarna nauczycieli przedszkola Opracował: dr Patryk Kuzior, doktor nauk prawnych, specjalista m.in. w zakresie prawa oświatowego, urzędnik zajmujący stanowisko kierownicze w urzędzie jednostki samorządu terytorialnego, autor wielu opracowań naukowych z zakresu prawa i wykładowca akademicki Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2215), • Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1040 ze zm.). Szczególna rola, jaką mają do spełnienia osoby, które wybrały pracę pedagogiczną jako swoją zawodową drogę, powoduje, że profesja nauczyciela postrzegana jest w kategoriach zawodu zaufania publicznego. W konsekwencji zachodzi konieczność stworzenia przez prawodawcę mechanizmów, które – przynajmniej w założeniu – zapewnią wysoki standard wykonywania tego zawodu, jak również umożliwią wykluczanie z niego osób, które najzwyczajniej się do niego nie nadają, czemu służy poddanie nauczycieli odpowiedzialności dyscyplinarnej. Jest to odpowiedzialność prawna szczególnego rodzaju, gdyż dotyczy zachowań ściśle związanych z wykonywaniem obowiązków zawodowych, a jej egzekwowanie następuje w specjalnie stworzonym do tego trybie, przy czym o winie i karze dla nauczyciela, który dopuścił się przewinienia dyscyplinarnego, orzekają komisje złożone z osób najlepiej rozumiejących specyfikę zawodu, a więc z nauczycieli. Odpowiedzialność dyscyplinarną nauczycieli regulują przepisy rozdziału 10 Karty nauczyciela (dalej: KN) oraz wydanego na jej podstawie Rozporządzenia w sprawie komisji dyscyplinarnych dla nauczycieli i trybu postępowania dyscyplinarnego. Nie każde uchybienie w pracy grozi dyscyplinarką Mówiąc o odpowiedzialności dyscyplinarnej nauczycieli przedszkoli, trzeba zacząć od kwestii podstawowej, a więc od wyraźnego określenia jej przedmiotu. Kluczowa jest tu treść art. 75 KN, który ustanawia dwa odrębne reżimy odpowiedzialności: • odpowiedzialność dyscyplinarną za uchybienia godności zawodu nauczyciela lub obowiązkom, o których mowa w art. 6 KN, • odpowiedzialność porządkową za uchybienia przeciwko porządkowi pracy. Wspomniany przepis poddaje odpowiedzialności dyscyplinarnej uchybienia godności zawodu nauczyciela, a więc takie zachowania osoby wykonującej ten zawód, które stanowią odstępstwa od uznanych standardów etycznych, lub uchybienia obowiązkom, o których mowa w art. 6 KN, czyli służącym wykonywaniu zadań związanych z zajmowanym stanowiskiem. Warto uświadomić sobie tę różnicę, albowiem w praktyce nader często pojawiają się kłopoty z prawidłową oceną, czy określone zachowanie nauczyciela jest już naruszeniem obowiązków zawodowych, czy też może jedynie wykroczeniem przeciwko ustalonemu porządkowi pracy, za które odpowiedzialność realizowana jest w zupełnie innym trybie. Od 1 września 2019 r. przepisy uległy doprecyzowaniu, co z jednej strony ułatwić powinno właściwą kwalifikację prawną czynów, z drugiej zaś ma zapobiec traktowaniu poważniejszych przewinień jako uchybień porządkowych. W myśl art. 75 ust. 2a KN kar porządkowych nie wymierza się za popełnienie czynu naruszającego prawa i dobro dziecka. Rola dyrektora przedszkola w postępowaniu dyscyplinarnym Przepisy Karty nauczyciela nie pozostawiają wątpliwości, że dyrektor przedszkola nie jest tym organem, który byłby upoważniony do stosowania sankcji dyscyplinarnych wobec nauczyciela. Jak bowiem stanowi art. 77 ust. KN, to niezawisła w zakresie orzecznictwa komisja dyscyplinarna, a tym samym niezależna także od dyrektora przedszkola jako pracodawcy obwinionego nauczyciela, orzeka o winie oraz o karze. Inicjatywa uruchomienia postępowania przed komisją również nie należy do przełożonego nauczyciela, który uchybił godności zawodu lub obowiązkom, gdyż wniosek o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego kieruje rzecznik dyscyplinarny, którego prawodawca obsadził w roli oskarżyciela. Takie ukształtowanie odpowiedzialności zawodowej nauczycieli powoduje, że dyrektor przedszkola – pomimo że wykonując uprawnienia pracodawcy, może stosować środki przewidziane w Kodeksie pracy związane z egzekwowaniem porządku pracy – w odniesieniu do sposobu realizacji przez nauczycieli obowiązków związanych z funkcją dydaktyczną, opiekuńczą i wychowawczą nie jest formalnie upoważniony do używania instrumentów dyscyplinujących (poza sprawowaniem bieżącego nadzoru pedagogicznego). Chociaż przepisy regulujące odpowiedzialność dyscyplinarną nauczycieli w zasadzie pomijają dyrektora przedszkola, to nie można na podstawie tego faktu uznać, że jako kierownik zakładu pracy i przełożony nauczycieli jest on w ogóle zwolniony z podejmowania jakichkolwiek działań wobec stwierdzonych uchybień w wykonywaniu obowiązków przez pracowników. Poza takimi środkami jak zwracanie uwagi (upominanie) czy rozmowy dyscyplinujące dyrektor może skierować do komisji dyscyplinarnej zawiadomienie o niewłaściwym postępowaniu nauczyciela czy istotnych uchybieniach w wykonywaniu obowiązków zawodowych, sygnalizując potrzebę przeprowadzenia stosownego postępowania. W kontekście roli dyrektora w systemie odpowiedzialności dyscyplinarnej warto uzmysłowić sobie, że poza nielicznymi przypadkami, kiedy zachowanie nauczyciela także poza godzinami pracy może ewentualnie rodzić podejrzenie o uchybienie godności zawodu, to zwykle ewentualna odpowiedzialność dyscyplinarna nauczyciela będzie zachodzić w związku z jego zachowaniami w ramach stosunku pracy łączącego go z przedszkolem. Tym samym to dyrektor przedszkola ma – przynajmniej potencjalnie – najlepszą wiedzę o ewentualnych uchybieniach w pracy. Istotną sprawą w tym kontekście jest to, że od 1 września 2019 r. dyrektorzy szkół, na podstawie art. 75 ust. 2a KN, mają obowiązek zawiadomić rzecznika dyscyplinarnego o popełnieniu przez nauczyciela czynu naruszającego prawa i dobro dziecka. Obowiązek ten winien być wykonany przez dyrektora nie później niż w ciągu trzech dni roboczych od dnia powzięcia wiadomości o popełnieniu czynu. Polityka dyscyplinarna dyrektora przedszkola Pierwszoplanową kwestią wydaje się to, by działania nie były podejmowane przez dyrektorów pod wpływem chwili czy emocji. Ich podstawą nie mogą być informacje niezweryfikowane. Szczególną ostrożność dyrektorzy powinni zachować w sprawach wynikłych na podstawie skarg rodziców dzieci bądź samych dzieci. Powziąwszy informację o możliwości wystąpienia uchybień w pracy swojego podwładnego, dyrektor powinien zacząć swoje działania od weryfikacji, czy sygnał ten jest wiarygodny. Mogą zdarzać się sytuacje, zwłaszcza kiedy słowo świadczy przeciw słowu, w których rozstrzygnięcie wątpliwości i ustalenie obiektywnej wersji może być mocno utrudnione lub nawet niemożliwe, niemniej dyrektor nie może czuć się zwolniony z konieczności ustalenia wszelkich istotnych okoliczności zdarzenia, które skutkowało skargą. W szczególności zaś nie powinien podejmować działań dyscyplinarnych bez stworzenia możliwości odniesienia się do zarzutów samemu obwinionemu. Pamiętać trzeba, że w działaniach dyscyplinarnych pośpiech może być przysłowiowym złym doradcą i skutkować wyciągnięciem konsekwencji wobec osoby niesłusznie pomówionej. Trzeba mieć na uwadze, że każda decyzja w sprawie indywidualnej kształtuje pewną linię polityki, która buduje wizerunek dyrektora zarówno u podwładnych, jak i na zewnątrz placówki, a popełniając w tym zakresie błędy, bardzo łatwo utracić autorytet. Z tego względu dyrektor przedszkola, zanim ostatecznie skieruje do komisji dyscyplinarnej zarzuty pod adresem konkretnego nauczyciela, powinien odnieść swoją decyzję do tych podejmowanych w przeszłości. Mówiąc o polityce dyscyplinarnej dyrektora przedszkola, nie sposób pominąć też tego, że jako kierownik jednostki odpowiada on za całokształt funkcjonowania placówki, a więc pośrednio także za to, jaką postawę wobec podstawowych obowiązków zawodowych przejawiają jego podwładni. Oznacza to, że tolerowanie przez dyrektora poważniejszych zaniedbań w pracy poszczególnych nauczycieli może być postrzegane jako „zamiatanie śmieci pod dywan” i zostać negatywnie odebrane przez organ prowadzący czy organ nadzoru pedagogicznego oraz skutkować reperkusjami dla samego dyrektora. Możliwość zaniechania powiadomienia przez dyrektora o poważniejszych występkach dyscyplinarnych nauczycieli od września 2019 r. została jednak w znacznym stopniu ograniczona, gdyż dyrektor – o czym była już mowa – ma obowiązek powiadamiać o czynach naruszających prawa i dobro dziecka. Postępowanie wyjaśniające Zanim dojdzie do wszczęcia postępowania dyscyplinarnego przed właściwą komisją, wiadomość o uchybieniu godności zawodu lub obowiązkom nauczyciela staje się przedmiotem postępowania wyjaśniającego prowadzonego przez rzecznika dyscyplinarnego zgodnie z art. 85 KN. Celem tego postępowania jest zweryfikowanie zasadności zarzutów sformułowanych wobec nauczyciela, jak również zbadanie, czy nie nastąpiło przedawnienie odpowiedzialności dyscyplinarnej. Wypada w tym miejscu wyjaśnić, że w świetle art. 85o ust. 1 KN postępowanie dyscyplinarne nie może być wszczęte po upływie trzech miesięcy od dnia powzięcia przez organ, przy którym działa komisja dyscyplinarna pierwszej instancji, wiadomości o popełnieniu czynu uchybiającego godności zawodu nauczyciela lub obowiązkom, o którym mowa w art. 6, oraz po upływie trzech lat od popełnienia tego czynu. Jeżeli jednak czyn stanowi przestępstwo, okres ten nie może być krótszy od okresu przedawnienia ścigania tego przestępstwa. Jeżeli nauczyciel, którego dotyczy postępowanie wyjaśniające, z powodu nieobecności w pracy nie ma możliwości złożenia wyjaśnień, bieg trzymiesięcznego terminu, o którym mowa w ust. 1, nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu do dnia jego stawienia się do pracy. Dokonanie stosownych ustaleń umożliwia umocowanie rzecznika do przesłuchiwania świadków i biegłych oraz zbierania i przeprowadzania wszelkich dowodów koniecznych dla wyjaśnienia sprawy (art. 85g KN). Obowiązkiem rzecznika – w świetle art. 85g ust. 3 KN – jest natomiast przesłuchanie obwinionego nauczyciela i umożliwienie mu złożenia wyjaśnień, mogących mieć znaczenie dla sprawy, choć zaznaczyć trzeba, że obwiniony ma również prawo odmówić złożenia wyjaśnień. Ponadto obwiniony i jego obrońca mają prawo zgłosić wniosek o przesłuchanie wskazanych przez nich świadków i o przeprowadzenie innych dowodów. Obwiniony ma również prawo zapoznać się z materiałami zebranymi w postępowaniu wyjaśniającym oraz złożyć dodatkowe wyjaśnienia w sprawie. Jeśli wyniki postępowania wyjaśniającego wskażą, że obwiniony uchybił godności zawodu lub obowiązkom nauczyciela, rzecznik dyscyplinarny sporządzi stosowny wniosek o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego i skieruje go do komisji wraz z aktami sprawy i teczką akt osobowych obwinionego. W przypadku natomiast niepotwierdzenia popełnienia przez obwinionego zarzucanego przewinienia albo kiedy okaże się, że występują tzw. przeszkody procesowe uniemożliwiające wszczęcie postępowania dyscyplinarnego, rzecznik zobowiązany jest umorzyć postępowanie wyjaśniające. Owe przeszkody procesowe wymienia art. 85 ust. 4 KN, stanowiąc, że postanowienie o umorzeniu postępowania wyjaśniającego wydaje się, jeżeli: • postępowanie wyjaśniające nie potwierdziło popełnienia przez nauczyciela czynu uchybiającego godności zawodu nauczyciela lub obowiązkom, o których mowa w art. 6, • za popełniony czyn nauczyciel został ukarany karą porządkową zgodnie z art. 108 Kodeksu pracy, chyba że popełniony czyn narusza prawa i dobro dziecka, • nauczyciel, w chwili popełnienia zarzucanego czynu, nie był zatrudniony na stanowisku nauczyciela w jednostkach organizacyjnych, o których mowa w art. 1 ust. 1 oraz ust. 2 pkt 1a i 2, • nauczyciel zmarł, • postępowanie dyscyplinarne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone lub wcześniej wszczęte toczy się, • nastąpiło przedawnienie odpowiedzialności dyscyplinarnej. Postępowanie dyscyplinarne Organami właściwymi do orzekania w sprawach dyscyplinarnych są komisje dyscyplinarne. W pierwszej instancji orzekają komisje dyscyplinarne przy wojewodach dla nauczycieli wszystkich placówek na terenie województwa, w drugiej natomiast odwoławcza komisja dyscyplinarna przy ministrze właściwym do spraw oświaty i wychowania. Co istotne, orzecznictwo komisji dyscyplinarnych podlega kontroli sądowej, albowiem od prawomocnych orzeczeń odwoławczych komisji dyscyplinarnych obwinionemu nauczycielowi oraz rzecznikowi dyscyplinarnemu przysługuje prawo złożenia odwołania do właściwego ze względu na miejsce zamieszkania obwinionego sądu apelacyjnego – sądu pracy i ubezpieczeń społecznych. Odwołanie wnosi się w terminie 14 dni od dnia doręczenia orzeczenia wraz z uzasadnieniem. Złożony przez rzecznika wniosek o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego rozpatrywany jest najpierw pod kątem spełniania wymogów formalnych, co dzieje się na posiedzeniu niejawnym. Jeśli komisja nie dopatrzy się powodów do odmowy wszczęcia postępowania lub przekazania sprawy rzecznikowi dyscyplinarnemu w celu uzupełnienia postępowania wyjaśniającego, wyda postanowienie o wszczęciu postępowania dyscyplinarnego i wyznaczeniu terminu rozprawy. Oczywiście o decyzjach zapadłych na posiedzeniu niejawnym komisja zawiadamia strony postępowania, a więc rzecznika dyscyplinarnego oraz obwinionego i jego obrońcę, jeżeli takowy został ustanowiony. W przypadku wszczęcia postępowania komisja doręcza obwinionemu także odpis wniosku rzecznika dyscyplinarnego o wszczęcie postępowania. Po otrzymaniu postanowienia o wszczęciu postępowania dyscyplinarnego strony aż do zamknięcia rozprawy mogą zgłaszać wnioski o dopuszczenie nowych dowodów lub powołanie biegłych. Wnioski takie powinny być uwzględnione, jeżeli okoliczności, których stwierdzeniu mają służyć powołane dowody, mogą mieć istotny wpływ na treść orzeczenia. Zaznaczyć trzeba, że komisja może wzywać również świadków i biegłych oraz przeprowadzić dowody niewskazane we wnioskach. Komisja obowiązana jest natomiast uwzględnić wniosek obwinionego lub jego obrońcy o wezwanie na rozprawę świadka, co do którego rzecznik dyscyplinarny wniósł o odczytanie jego zeznań zamiast wzywania na rozprawę. Sprawy dyscyplinarne co do zasady rozpoznawane są na jawnych rozprawach (art. 85e ust. 1 KN). Przepisy Karty nauczyciela zezwalają jednak także na wyłączenie jawności rozprawy, ze względu na zakłócenie spokoju publicznego, obrazę dobrych obyczajów lub naruszenie ważnego interesu prywatnego. W razie wyłączenia jawności mogą być obecne na rozprawie po dwie osoby wskazane przez obwinionego i rzecznika dyscyplinarnego. W postępowaniu wyjaśniającym nauczyciel, którego dotyczy to postępowanie, a w postępowaniu dyscyplinarnym – obwiniony, mają prawo do korzystania z pomocy wybranego przez siebie obrońcy. Obrońcą nie może być członek komisji dyscyplinarnej, przed którą toczy się postępowanie. Obwiniony może mieć jednocześnie nie więcej niż dwóch obrońców z wyboru. Obrońca jest obowiązany zachować w tajemnicy wszystko, o czym dowiedział się w związku z wykonywaniem czynności obrońcy. W postępowaniu wyjaśniającym świadka, który w chwili przesłuchania nie ukończył 18 roku życia, można przesłuchać, jeżeli jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. W postępowaniu dyscyplinarnym świadka, który w chwili przesłuchania nie ukończył 18 roku życia, można przesłuchać ponownie wyłącznie w sytuacji, w której w postępowaniu dyscyplinarnym wyjdą na jaw nowe istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga przesłuchania tego świadka, a jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, a także na wniosek obwinionego, który w postępowaniu wyjaśniającym nie miał obrońcy. Przy przesłuchaniu małoletniego świadka nie może być obecny odpowiednio nauczyciel, którego dotyczy postępowanie wyjaśniające, lub obwiniony. W przesłuchaniu takim może uczestniczyć natomiast obrońca nauczyciela. Przy przesłuchaniu małoletniego świadka obecny musi być psycholog, a powinien rodzic, opiekun prawny lub osoba (podmiot) sprawująca pieczę zastępczą. Rodzic, opiekun prawny lub osoba (podmiot) sprawująca pieczę zastępczą w szczególnie uzasadnionych przypadkach może zrezygnować z obecności w przesłuchaniu. Skład orzekający komisji dyscyplinarnej orzeka według swego przekonania opartego na ocenie wszystkich dowodów ujawnionych w toku rozprawy. Orzeczenia komisje wydają po wysłuchaniu głosów rzecznika dyscyplinarnego i obwinionego lub jego obrońcy. Zgodnie z KN przy wymiarze kary bierze się pod uwagę okoliczności zarzucanego czynu, stopień winy, szkodliwość społeczną czynu, a także zachowanie się obwinionego przed i po popełnieniu czynu. Jeżeli obwiniony dopuścił się kilku czynów, wymierza się jedną karę za wszystkie czyny łącznie. Komisja dyscyplinarna wydaje orzeczenie o: • ukaraniu, mocą którego uznaje obwinionego winnym w całości lub w części zarzucanego mu czynu i wymierza karę dyscyplinarną, albo • uniewinnieniu, w przypadku gdy: o postępowanie dyscyplinarne nie potwierdziło popełnienia przez nauczyciela zarzucanego mu czynu, o zarzucany czyn nie zawiera znamion uchybienia godności zawodu nauczyciela lub obowiązkom, o których mowa w art. 6, albo • umorzeniu postępowania dyscyplinarnego, jeżeli: o za popełniony czyn nauczyciel został ukarany karą porządkową zgodnie z art. 108 Kodeksu pracy, chyba że popełniony czyn narusza prawa i dobro dziecka, o nauczyciel, w chwili popełnienia zarzucanego czynu, nie był zatrudniony na stanowisku nauczyciela, o nauczyciel zmarł, o postępowanie dyscyplinarne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone lub wcześniej wszczęte toczy się, o nastąpiło przedawnienie odpowiedzialności dyscyplinarnej. Od orzeczeń wydanych w pierwszej instancji stronom służy prawo wniesienia odwołania, które wstrzymuje wykonanie orzeczenia. Termin na wniesienie tego środka zaskarżenia to 14 dni od dnia doręczenia orzeczenia. W wyniku rozpatrzenia odwołania komisja dyscyplinarna po przeprowadzeniu rozprawy utrzymuje w mocy zaskarżone orzeczenie, może uchylić orzeczenie w całości lub w części i wydać nowe orzeczenie albo przekazać sprawę komisji dyscyplinarnej pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Kary dyscyplinarne i skutki ich wymierzenia W katalogu kar dyscyplinarnych, jakie może wymierzać komisja, art. 76 ust. 1 KN wymienia: • naganę z ostrzeżeniem, • zwolnienie z pracy, • zwolnienie z pracy z zakazem przyjmowania ukaranego do pracy w zawodzie nauczycielskim w okresie trzech lat od ukarania, • wydalenie z zawodu nauczycielskiego. Jak widać, tylko pierwsza, najłagodniejsza kara nie jest równoznaczna z utratą pracy przez nauczyciela. W pozostałych przypadkach dyrektor przedszkola odpowiednio: • rozwiązuje stosunek pracy w przypadku orzeczenia kary zwolnienia z pracy, przy czym rozwiązanie stosunku pracy następuje z końcem miesiąca, w którym dyrektor otrzymał prawomocne orzeczenie dyscyplinarne, • stwierdza wygaśnięcie stosunku pracy z mocy prawa w przypadku orzeczenia kary zwolnienia z pracy z zakazem przyjmowania ukaranego do pracy w zawodzie nauczycielskim w okresie trzech lat od ukarania lub kary wydalenia z zawodu nauczycielskiego, przy czym wygaśnięcie stosunku pracy następuje z dniem uprawomocnienia się orzeczenia dyscyplinarnego. Kary dyscyplinarne, z wyjątkiem kary najsurowszej, podlegają zatarciu po upływie trzech lat od dnia doręczenia nauczycielowi prawomocnego orzeczenia o ukaraniu, jeżeli w tym okresie nie był on karany dyscyplinarnie lub sądownie. Zatarcie kary dyscyplinarnej jest równoznaczne z uznaniem jej za niebyłą.