STAN PRAWNY NA 10 MAJA 2019 Odprawy dla nauczycieli Opracował: Michał Łyszczarz, prawnik, współautor komentarza do Ustawy o systemie oświaty; zaktualizowała: Karolina Król-Komarnicka, kierownik działu kadr i płac w państwowej instytucji Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 967 ze zm.), • Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1457 ze zm.), • Ustawa z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1969), • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Przepisy wprowadzające ustawę Prawo oświatowe (Dz.U. z 2017 r. poz. 60 ze zm.), • Ustawa z dnia 6 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 917 ze zm.). Wypłacenie odprawy nauczycielowi reguluje Karta nauczyciela, która dodatkowo uzależnia jej wysokość od podstawy nawiązania stosunku pracy z nauczycielem. Zapraszamy do zapoznania się z tekstem przedstawiającym sytuacje, w których po stronie pracodawcy powstaje obowiązek wypłaty nauczycielowi odprawy. Likwidacja placówki oświatowej lub zmiany organizacyjne Art. 20 ust. 1 KN stanowi najczęściej wykorzystywaną w praktyce podstawę rozwiązania nauczycielskiego stosunku pracy. Regulacja ta umożliwia dokonanie wspomnianej czynności w przypadku: • całkowitej lub częściowej likwidacji przedszkola lub szkoły, • zmian organizacyjnych powodujących zmniejszenie liczby oddziałów w placówce lub • zmian planu nauczania uniemożliwiających dalsze zatrudnianie nauczyciela w pełnym wymiarze zajęć. Rozwiązanie stosunku pracy z podanych przyczyn może nastąpić wraz z końcem roku szkolnego, ale należy poprzedzić je trzymiesięcznym okresem wypowiedzenia. Warunek skuteczności rozwiązania stosunku pracy z końcem roku szkolnego nie dotyczy szkół i przedszkoli nieferyjnych. W tych placówkach zwolnienie nauczyciela jest możliwe w każdym czasie, ale zawsze po trzymiesięcznym okresie wypowiedzenia. Nauczycielom, z którymi rozwiązano stosunek pracy na podstawie art. 20 ust. 1 KN, odprawa przysługuje obligatoryjnie. Jej wysokość zależy od podstawy nawiązania stosunku pracy oraz stażu pracy nauczyciela. Nauczycielom zatrudnionym na podstawie mianowania – niezależnie od stażu pracy danego nauczyciela – przysługuje odprawa w wysokości sześciomiesięcznego wynagrodzenia zasadniczego. KN nie zawiera natomiast regulacji określającej wysokość odprawy dla nauczycieli zatrudnionych na podstawie umowy o pracę, lecz w ich wypadku odsyła do regulacji zawartych w Ustawie o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników. Akt ten potocznie nazywany jest ustawą o zwolnieniach grupowych. Według art. 8 ww. Ustawy wysokość odprawy pieniężnej nauczyciela zależy od stażu pracy w danej placówce i jest równa wysokości: • jednomiesięcznego wynagrodzenia, jeżeli nauczyciel był zatrudniony krócej niż dwa lata, • dwumiesięcznego wynagrodzenia, jeżeli nauczyciel był zatrudniony od dwóch do ośmiu lat, • trzymiesięcznego wynagrodzenia, jeżeli nauczyciel był zatrudniony ponad osiem lat. Ustawa o zwolnieniach grupowych wprowadza również ograniczenie maksymalnej kwoty odprawy. Nie może ona przekraczać kwoty 15-krotnego minimalnego wynagrodzenia za pracę – art. 8 ust. 4 ww. Ustawy. Warto również przyjrzeć się orzecznictwu dotyczącemu odpraw z tytułu rozwiązania stosunku pracy na podstawie art. 20 ust. 1 KN. W Wyroku z dnia 22 listopada 2001 r., I PKN 701/2000, Sąd Najwyższy stwierdził, że nauczycielowi, przeniesionemu do innej szkoły na jego wniosek, uzasadniony likwidacją dotychczasowej placówki, nie przysługuje odprawa przewidziana w art. 20 ust. 2 KN. W uzasadnieniu do tego Wyroku sąd orzekł, że regulacja zawarta w art. 20 KN dotyczy nauczycieli, których dalsze zatrudnienie w pełnym wymiarze zajęć nie jest możliwe. Mowa tu o braku możliwości zatrudnienia w dotychczasowej szkole. Istnieje jednak możliwość zatrudnienia nauczyciela – na jego prośbę lub za jego zgodą – w innej szkole, w trybie przeniesienia służbowego. Dobrem prawnie chronionym jest przede wszystkim miejsce pracy, a ustanie zatrudnienia stanowi konieczność, której nie można było zapobiec z przyczyn obiektywnych. Wypada też zwrócić uwagę na Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca 2001 r., I PKN 565/2000, w którym stwierdzono, że „(…) nabycie przez nauczyciela mianowanego prawa do odprawy emerytalnej nie wyłącza możliwości uzyskania przez niego odprawy z tytułu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn organizacyjnych leżących po stronie szkoły”. Sąd uznał, że nabycie prawa do odprawy emerytalnej nie stanowi przeszkody w uzyskaniu odprawy na podstawie art. 20 ust. 2 ww. Ustawy. Przywołany Wyrok przesądza o tym, że jest możliwy zbieg prawa do dwóch odpraw. Sąd stwierdził, że oba rodzaje odpraw należy traktować jak niezależne od siebie świadczenia. Nie istnieją ponadto przepisy przewidujące zaliczenie jednego świadczenia na poczet drugiego. W latach szkolnych 2017/2018–2019/2020 wobec nauczycieli gimnazjów uchylono zastosowanie art. 20 KN zastąpionego art. 225 Ustawy Przepisy wprowadzające ustawę Prawo oświatowe. Zgodnie z tą regulacją nauczycielowi zatrudnionemu na podstawie mianowania, którego dalsze zatrudnienie w gimnazjum w roku szkolnym 2017/2018 lub 2018/2019 nie jest możliwe ze względu na zmiany organizacyjne powodujące wygaszenie kształcenia w gimnazjum, przysługuje odprawa w wysokości sześciomiesięcznego wynagrodzenia zasadniczego. Natomiast nauczycielowi zatrudnionemu na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony, którego dalsze zatrudnienie w gimnazjum w roku szkolnym 2017/2018 lub 2018/2019 nie jest możliwe ze względu na zmiany organizacyjne powodujące wygaszenie kształcenia w gimnazjum, przysługują świadczenia określone w Ustawie o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników. Wysokość odprawy nauczyciela, któremu ograniczono zatrudnienie, oblicza się z uwzględnieniem wymiaru zajęć obowiązkowych nauczyciela z miesiąca przypadającego bezpośrednio przed zastosowaniem ograniczenia tego zatrudnienia. Wysokość odprawy dla nauczyciela pracującego w tzw. zmniejszonym pensum Należy zauważyć, że KN umożliwia obniżenie, z przyczyn organizacyjnych, wysokości pensum nauczyciela zatrudnionego na podstawie mianowania. Zgodnie z art. 22 ust. 2 KN zasada ograniczenia zatrudnienia nauczyciela zatrudnionego na podstawie mianowania do wymiaru nie niższego niż 1/2 obowiązkowego wymiaru zajęć i proporcjonalnego zmniejszenia wynagrodzenia może być – za zgodą nauczyciela – stosowana również w wypadku, gdy z przyczyn, o których mowa w art. 20 ust. 1, nie ma możliwości zatrudnienia nauczyciela w pełnym wymiarze zajęć oraz nie istnieją warunki do uzupełnienia tygodniowego obowiązkowego wymiaru zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych w innej szkole. Nauczycielowi zatrudnionemu na podstawie mianowania, który przed zwolnieniem z przyczyn organizacyjnych pracował w zmniejszonym pensum, odprawę liczy się od stawki właściwej dla pełnego pensum, uzależnionej od stopnia awansu. Orzeczenie lekarza o niezdolności nauczyciela do wykonywania dotychczasowej pracy Zgodnie z art. 23 ust. 1 pkt 3 KN z nauczycielem zatrudnionym na podstawie mianowania stosunek pracy ulega rozwiązaniu w razie orzeczenia przez lekarza przeprowadzającego badanie okresowe lub kontrolne o niezdolności tego nauczyciela do wykonywania dotychczasowej pracy. W tym wypadku rozwiązanie stosunku pracy następuje z końcem miesiąca, w którym dyrektor otrzymał ww. orzeczenie. Dla prawidłowości procedury niezbędne jest złożenie przez dyrektora oświadczenia woli potwierdzającego termin rozwiązania stosunku pracy. Nauczycielowi zatrudnionemu na podstawie mianowania, z którym rozwiązano stosunek pracy z powodu orzeczenia o niezdolności do pracy, przyznaje się odprawę pieniężną w wysokości jednomiesięcznego wynagrodzenia zasadniczego ostatnio pobieranego w czasie trwania stosunku pracy – za każdy pełny rok pracy na stanowisku nauczyciela, nieprzekraczającą jednak sześciomiesięcznego wynagrodzenia zasadniczego. Jak zauważył Sąd Najwyższy w Wyroku z dnia 4 kwietnia 1995 r., I PRN 4/95, „uprawnienie do odprawy na podstawie art. 28 ust. 1 w związku z art. 23 ust. 1 pkt 3 KN przysługuje mianowanemu nauczycielowi, który stał się trwale niezdolny do wykonywania pracy w pełnym wymiarze, chociaż zachował zdolność do jej wykonywania w niepełnym wymiarze czasu pracy – zajęć”. W uzasadnieniu do tego Wyroku sąd stwierdził, że „(…) odprawa przysługuje nauczycielowi nie tylko wtedy, gdy trwała niezdolność do wykonywania pracy na zajmowanym stanowisku polega na tym, iż w ogóle on pracy tej nie może świadczyć, jak i na tym, że jest w stanie wykonywać ją tylko w ograniczonym »wymiarze zajęć«, gdyż również ten przypadek mieści się w zakresie pojęcia niezdolności do pracy w pełnym wymiarze zajęć”. Odprawa po upływie urlopu bezpłatnego i cofnięciu skierowania do nauczania religii Zgodnie z art. 70 ust. 1 KN nauczycielowi zatrudnionemu na podstawie mianowania, który wniósł podanie o przeniesienie do miejscowości będącej miejscem stałego zamieszkania współmałżonka, jeżeli podanie o przeniesienie nie może być uwzględnione z powodu niemożności zatrudnienia go w zawodzie nauczycielskim w miejscu stałego zamieszkania współmałżonka, dyrektor udziela urlopu bezpłatnego”. Z kolei art. 70 ust. 2 KN stanowi, że okres urlopu bezpłatnego nie może przekroczyć dwóch lat. Jeżeli w tym okresie nauczyciel nie podjął ponownie pracy, stosunek pracy ulega rozwiązaniu. W tym wypadku nauczycielowi przysługuje prawo do odprawy w wysokości jednomiesięcznego wynagrodzenia zasadniczego ostatnio pobieranego w czasie trwania stosunku pracy – za każdy pełny rok pracy na stanowisku nauczyciela, nieprzekraczającą jednak: • trzymiesięcznego wynagrodzenia zasadniczego, jeżeli okres pracy nauczycielskiej nie przekroczył 10 lat, • sześciomiesięcznego wynagrodzenia zasadniczego, jeżeli okres pracy nauczycielskiej przekroczył 10 lat. Cofnięcie skierowania do nauczania religii stanowi przesłankę do obligatoryjnego rozwiązania stosunku pracy z nauczycielem zatrudnionym na podstawie mianowania – art. 23 ust. 1 pkt 6 KN. Zakończenie stosunku pracy następuje wówczas z końcem miesiąca, w którym nastąpiło cofnięcie skierowania. Odprawa w tym wypadku jest równa wysokości jednomiesięcznego wynagrodzenia za każdy rok pracy na stanowisku nauczyciela religii, ale nie większa niż wysokość trzymiesięcznego wynagrodzenia. Odprawa emerytalna Zgodnie z art. 87 ust. 1 KN nauczycielowi spełniającemu warunki uprawniające do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy lub nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, którego stosunek pracy ustał w związku z przejściem na emeryturę, rentę z tytułu niezdolności do pracy lub nauczycielskie świadczenie kompensacyjne, jeżeli nie uzyskał z tego tytułu odprawy przewidzianej w art. 28, przyznaje się odprawę w wysokości dwumiesięcznego ostatnio pobieranego wynagrodzenia w placówce będącej podstawowym miejscem jego pracy. W świetle art. 87 ust. 2 KN nauczycielowi spełniającemu warunki uprawniające do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy lub nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, którego stosunek pracy ustał w związku z przejściem na emeryturę, rentę z tytułu niezdolności do pracy lub nauczycielskie świadczenie kompensacyjne, który przepracował w placówce co najmniej 20 lat, przyznaje się odprawę w wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia ostatnio pobieranego w placówce będącej podstawowym miejscem jego pracy. W razie zbiegu prawa do wyżej wymienionych odpraw, przysługuje korzystniejsza odprawa. Jeśli nauczyciel, z którym rozwiązano stosunek pracy w związku z niezdolnością do dotychczasowej pracy, otrzymał odprawę pieniężną na podstawie art. 28 KN, nie wypłaca się odprawy na podstawie art. 87 KN. Natomiast w ust. 2 art. 87 KN została jedynie podwyższona wysokość odprawy ze względu na przepracowanie w szkole co najmniej 20 lat. Warto odnieść się – ponownie – do obowiązującego orzecznictwa. W Wyroku z dnia 15 października 2010 r., III PK 9/2010, Sąd Najwyższy orzekł, że „(…) podstawowym miejscem pracy nauczyciela zatrudnionego w dwóch szkołach, którego oba stosunki pracy zostały rozwiązane tego samego dnia w związku z przejściem na emeryturę, jest szkoła, w której nauczyciel jest wyżej wynagradzany i tylko od tej szkoły przysługuje mu odprawa emerytalna”. Zgodnie z Wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia 2010 r., III PK 47/2009, „nauczycielowi zatrudnionemu na podstawie mianowania, z którym rozwiązano stosunek pracy w związku z niezdolnością do dotychczasowej pracy i który z tego powodu otrzymał odprawę pieniężną na podstawie art. 28 KN, nie przysługuje już odprawa na podstawie art. 87 tego dokumentu, jeżeli nauczyciel przechodzi następnie na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy”. Odprawa pośmiertna Na podstawie art. 93 Kodeksu pracy można stwierdzić, że odprawa pośmiertna przysługuje członkom rodziny pracownika w razie jego śmierci w czasie trwania stosunku pracy lub w czasie pobierania po jego rozwiązaniu zasiłku z tytułu niezdolności do pracy wskutek choroby. Odprawa przysługuje z tytułu śmierci pracownika pozostającego w stosunku pracy niezależnie od podstawy jego nawiązania. Prawo do tego świadczenia nie zależy także od wymiaru zatrudnienia. To, w jakim wymiarze czasu pracy pracownik był zatrudniony, ma znaczenie jedynie dla wysokości odprawy. W przypadku, gdy pracownik był zatrudniony u kilku pracodawców, odprawa przysługuje z tytułu każdego z tych stosunków pracy. Na równi z trwaniem stosunku pracy traktowany jest okres pobierania zasiłku chorobowego po ustaniu zatrudnienia. Przyczyny śmierci pracownika nie mają znaczenia prawnego. Uprawnionymi do odprawy członkami rodziny pracownika są małżonek zmarłego oraz osoby spełniające warunki wymagane do uzyskania po nim renty rodzinnej. Uprawnionymi do odprawy pośmiertnej są dzieci własne, drugiego małżonka, przysposobione (do ukończenia 16 lat, a jeżeli kontynuują naukę – do jej ukończenia, nie dłużej jednak niż do 25 lat, zaś bez względu na wiek w razie ich całkowitej niezdolności do pracy powstałej w wymienionych okresach). Prawo do odprawy mają przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletniości wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej, jeżeli nadto zostały przyjęte na wychowanie i utrzymanie co najmniej na rok przed śmiercią ubezpieczonego (chyba że śmierć była następstwem wypadku przy pracy) i nie mają prawa do renty po zmarłych rodzicach, również w sytuacji, gdy rodzice żyją, ale nie mogą zapewnić im utrzymania albo gdy ubezpieczony lub jego małżonek był ich prawnym opiekunem. Odprawa przysługuje także rodzicom pracownika, którzy są niezdolni do pracy lub ukończyli 50 lat albo wychowują co najmniej jedno z dzieci, wnuków, rodzeństwa uprawnionych do renty rodzinnej po zmarłym, jeżeli bezpośrednio przed śmiercią pracownik przyczyniał się do ich utrzymania. Ważne! Prawo do odprawy jest uzależnione od spełnienia warunków do uzyskania renty rodzinnej, nie zaś od przyznania tego świadczenia. Pracodawca powinien wobec tego sam dokonać oceny, który z członków rodziny pracownika jest uprawniony do renty po pracowniku, nie czekając na ustalenia w tym zakresie organu rentowego. Wysokość odprawy jest zróżnicowana według okresu zatrudnienia zmarłego pracownika i wynosi: • miesięczne wynagrodzenie, jeśli pracownik był zatrudniony krócej niż 10 lat, • trzymiesięczne wynagrodzenie, jeśli pracownik był zatrudniony co najmniej 10 lat, • pięciomiesięczne wynagrodzenie, jeśli pracownik był zatrudniony co najmniej 15 lat. Przy jej ustaleniu uwzględnia się okres zatrudnienia u tego pracodawcy, który zobowiązany jest do wypłaty odprawy, tj. u pracodawcy zatrudniającego pracownika w chwili śmierci albo bezpośrednio przed śmiercią. Jednak do okresu zatrudnienia wlicza się okres zatrudnienia u poprzedniego pracodawcy, jeżeli zmiana pracodawcy nastąpiła na zasadach określonych w art. 231 k.p., a także w innych przypadkach, gdy z mocy odrębnych przepisów nowy pracodawca jest następcą prawnym w stosunkach pracy nawiązanych przez pracodawcę poprzednio zatrudniającego tego pracownika.