Oswoić lęk, część 1

Każdy człowiek od czasu do czasu doświadcza lęku. Bywa on niezbędny do przetrwania. Jeśli nie boimy się jadowitych węży, to możemy zginąć. W wielu przypadkach lęk przynosi nam korzyść. Wiele lęków nie jest jednak ani racjonalnych, ani korzystnych. Mogą one być niezwykle uciążliwe i bardzo ograniczać osobę, która na nie cierpi.

Dzieci często bardzo silnie przeżywają różne trudne sytuacje, długo je pamiętają i może się tak zdarzyć, że wpłyną one negatywnie na późniejsze sposoby reagowania emocjonalnego. Dzieci tkwią jakby w pułapce, z której nie potrafią się wydostać, bo najczęściej nie znają słów pozwalających opisać doznania, nie umieją opowiedzieć o swych problemach, lękach, zwrócić się o pomoc. W ten sposób nie otrzymują tak potrzebnego wsparcia społecznego. Zdarza się, że zalewane emocjami reagują gwałtownie. Nie tylko nie rozumieją swego zachowania, ale również nie akceptują go u siebie, widząc dezaprobatę dorosłych. Wówczas często zachodzi proces projekcji, czyli obwiniania innych za własne zachowania czy pragnienia, przypisywanie winy innym dzieciom czy zabawkom. To my, dorośli obserwując, rozmawiając, bawiąc się z dzieckiem możemy dowiedzieć się, co budzi jego przerażenie, wyzwala niepewność, czego mu brakuje i w jaki sposób próbuje znaleźć rozwiązanie. Możemy mu także pomóc zrozumieć emocje, jakich doświadcza.

Strach a lęk

Mówiąc o lęku powinniśmy zdefiniować dwa pojęcia, które są często traktowane zamiennie:strach i lęk. Przez strach rozumiemy zachowania wrodzone, reakcje bezwarunkowe na bodźce o dużej sile pojawiające się nagle, np: silny hałas, silny dźwięk, ból, głośno uzewnętrzniane emocje. Małe dzieci strachem reagują na utratę równowagi, upadek, ból związany z uszkodzeniem ciała, duże, głośne zwierzęta, ciemność, samotność, sytuacje nowe, nieznane obce osoby, zjawiska przyrody, jak: burze, wichury. Wzorzec mimicznej i pantomimicznej ekspresji strachu jest uwarunkowany biologicznie, przez co wykazuje znaczne podobieństwo interkulturowe. Składają się na niego: szeroko otwarte oczy i usta, uniesione brwi („wytrzeszczać oczy ze strachu”).

Strach odczuwamy w sytuacjach realnego zagrożenia. Jego rola polega na jak najlepszym, skutecznym przystosowaniu do zmieniającego się i zagrażającego środowiska. Zapewnia szybką mobilizację organizmu umożliwiającą atak i pokonanie zagrożenia albo ucieczkę od konkretnego niebezpieczeństwa. Jego znaczenie dla ochrony życia i zdrowia jest ogromne. Towarzyszy nam od początku do końca naszych dni. Doświadczanie strachu i jego ekspresja zmieniają się w procesie socjalizacji - dziecko uczy się ograniczania nasilenia i czasu trwania zachowań wyrażających strach oraz rozwijania mechanizmów kontroli wewnętrznej.

Strach jest pierwotny - w trakcie rozwoju zostaje uwewnętrzniony i na jego bazie pojawia się lęk. Uczucie to powstaje w momencie wyobrażenia sobie zagrożenia - początkowo dotyczy to wyobrażenia sobie ubiegłej sytuacji strachu. Lęk jest procesem wewnętrznym, nie związanym z bezpośrednim zagrożeniem lub bólem, wzbudzanym wewnętrznie i stanowi antycypację zagrożenia (oczekiwanie zagrożenia), mając na celu ochronę przed potencjalnym niebezpieczeństwem.

Rodzaje lęków

• Pierwsza ewolucyjna faza lęku to lęk odtwórczy - pojawia się jako wyobrażenie zagrożenia, jakie - w formie strachu - dziecko przeżyło uprzednio. Ten rodzaj lęku jest nierozerwalnie związany z dawniej postrzeganymi bodźcami czy sytuacjami; jego geneza wiąże się z wydarzeniami działającymi uprzednio na dziecko - dotyczy zdarzeń, jakich doświadczyło.

• Później pojawia się lęk wytwórczy, który jest związany z żywo rozwijającą się wyobraźnią; ma on swoją genezę w lękowych wyobrażeniach wytwórczych, czyli obrazach, przedmiotach, osobach i zdarzeniach niedoświadczanych uprzednio, a mających uwarunkowania w wyobraźni dziecięcej, stąd duchy, czarodzieje czy ufoludki. Dziecko dzięki imaginacji może budować swój świat lęków, zwłaszcza gdy środowisko go do tego inspiruje poprzez filmy, horrory, których dziecko nie rozumie, a które przyczyniają się do wzbudzania niepokoju.

Lęki świadczą o dynamicznym rozwoju procesów umysłowych. Szczególnie pojawienie się nazewnictwa znamiennie wpływa nie tylko na rozwój wyobraźni i myślenia, ale również emocji. Wraz z wiekiem wzrasta rola słów jako generatora lęków. Sprawność intelektualna, bujna wyobraźnia sprzyjają powstawaniu lęków wytwórczych i jednocześnie pomagają w procesie radzenia sobie z nimi.

Wydaje się, że dzieci o dużej wyobraźni, bardzo sprawne intelektualnie wytwarzają więcej „straszaków” niż ich rówieśnicy, natomiast u dzieci upośledzonych w stopniu lekkim jest więcej lęków odtwórczych.

Podsumowując: lęk jest wzbudzany wewnętrznie i stanowi bądź pamięć o ubiegłych negatywnych wydarzeniach (lęki odtwórcze), bądź wyobrażenia o nich (lęki wytwórcze).

• Inne źródło lęków tkwi w niezaspokojonych potrzebach. Niezaspokojenie zarówno potrzeb psychicznych, jak i fizjologicznych, wywołuje doraźne negatywne stany emocjonalne i obawę, że sytuacja taka może pojawić się w przyszłości. Dla dzieci fundamentalne znaczenie mają, oprócz potrzeb fizjologicznych, takie potrzeby, jak potrzeba miłości, bezpieczeństwa, akceptacji i przynależności, np. jeśli rodzice w niewystarczający sposób sygnalizują dziecku, że jest dla nich ważne, to silny lęk dziecko może próbować zmniejszyć poprzez stały, uciążliwy kontakt, nieodstępowanie matki na krok, demonstrowanie niewłaściwego zachowania, byle tylko utrzymać na sobie uwagę.

• Inny rodzaj lęków związany jest z obrazem własnej osoby. Występuje on chronologicznie najpóźniej w stosunku do wspomnianych już lęków. Oczekiwanie odrzucenia, ośmieszenia czy niepowodzenia wyzwala poczucie mniejszej wartości, które powoduje powstanie szeregu reakcji lękowych. Zrodzenie się tych lęków ułatwia niska samoocena, będąca wynikiem permanentnego otrzymywania negatywnych informacji na swój temat (bądź oczekiwaniem na nie) oraz nieudanych efektów działań.

Formy lęku

• Uczucie niepokoju to stały nieokreślony lęk, który występuje zwykle bez wyraźnego zagrożenia, bez wyraźnej przyczyny - nie wiemy, czego się boimy, nie wiemy, co nam dokucza. Pojawia się w sytuacjach nagromadzenia się trudności i ich chronicznego utrzymywania się, jak również wtedy, gdy coś, co jest dla nas ważne, spostrzegamy jako niepewne i czujemy, że trudno nam zapanować nad tym, np. gdy chcemy osiągnąć sukces, podejmujemy nowe wyzwania. W zależności od natężenia różnie na nas wpływa. Lekki twórczy niepokój, mały dreszczyk emocji świetnie mobilizuje przed pracą, natomiast wzrost niepokoju i silny, paniczny lęk powoduje, że tracimy wiarę w sukces, wycofujemy się z wszelkiej aktywności i tracimy chęć do życia. Silny niepokój sprawia, że stajemy się niezdolni do myślenia i podjęcia decyzji. U dziecka ten stan pojawi się wtedy, gdy sytuacje trudne, z którymi się styka na co dzień, nabiorą charakteru chronicznego lub gdy nadmiernie się skumulują;

• Lęk może przybrać formę napadów, w czasie których dominujące są bardzo silne doznania somatyczne, powodujące powstanie przekonań, że zaraz nastąpi utrata przytomności, a nawet śmierć. Atak lękowy może być po prostu błędną, katastroficzną interpretacją objawów wegetatywnych;

• Fobie - intensywne, irracjonalne lęki przed przedmiotami, sytuacjami lub czynnościami, które w zasadzie nie są niebezpieczne, ani nie są prawdziwym źródłem lęku, np. przed pająkami.

• Nieśmiałość - kształtuje się w w wyniku długotrwałych zagrożeń, poniżania i krytykowania dziecka; nasila ją również: duża zmienność stawianych dziecku wymagań, brak stabilności emocjonalnej, restrykcyjne wychowanie i ograniczanie kontaktu z rówieśnikami.

Mechanizm i źródła powstawania lęku

Zdobyta wraz z wiekiem wiedza najczęściej zmniejsza uczucie strachu wobec bodźców czy sytuacji, które w dzieciństwie budziły nasz strach.