Dziecko jako ofiara przemocy - jak rozpoznać problem?

Najwięcej dziecięcych dramatów odgrywa się za zamkniętymi drzwiami, we własnych czterech ścianach - w domu rodzinnym, który powinien być dla dziecka spokojną przystanią, gdzie czuje się kochane, ważne, gdzie czuje się bezpiecznie.

Przemoc w domu w polskim społeczeństwie utożsamiana jest z rodzinami patologicznymi, szczególnie alkoholowymi. Jest to błędne założenie, ponieważ z problemem przemocy wobec dziecka można spotkać się zarówno w rodzinach patologicznych, jak i w tych postrzeganych jako zdrowe. W Polsce uważa się, że przemoc wobec dzieci ma wymiar wychowawczy. Stosuje się kary fizyczne, aby osiągnąć posłuszeństwo dziecka wobec rodziców, egzekwować prawa rodzicielskie oraz realizować tzw. dobra dziecka, nie dostrzegając w tym nic złego. Wielu dorosłych ludzi uzasadnia to tym, że "mnie rodzice bili i wyrosłem na porządnego człowieka". W wielu kulturach (w tym niestety i polskiej) traktuje się zjawisko przemocy rodzinnej jako prywatną sprawę danej rodziny, co powoduje istnienie swoistej zmowy milczenia wokół tego tematu, specyficznej lojalności wobec sprawcy i społecznej znieczulicy wobec ofiar przemocy. Taka postawa rodzi tym samym przyzwolenie na krzywdzenie słabszych od siebie.

Zjawisko przemocy wobec dzieci jest obecnie w większości państw rozwiniętych traktowane w kategoriach problemu społecznego. Uznanie krzywdzenia dzieci za problem społeczny wynika przede wszystkim z dużej szkodliwości zjawiska, gdyż wiąże się ono z poważnymi konsekwencjami. Szereg przeprowadzonych badań dowodzi potęgi niekorzystnego wpływu przemocy w rodzinie. Wszystkie jej formy wywołują negatywne następstwa, często niemożliwe do naprawienia. Dzieci, które są ofiarami przemocy, a nawet tylko jej świadkami, zawsze są poszkodowane, gdyż krzywdzenie odciska piętno na wszystkich sferach rozwojowych. Ma konsekwencje dla zdrowia fizycznego, stanu psychicznego oraz umiejętności współżycia z innymi ludźmi. Mówimy wówczas o chorobie społecznej zwanej zespołem dziecka maltretowanego

Doświadczenie wskazuje, że najbardziej dramatyczne konsekwencje dla rozwoju dziecka wynikają z nadużyć ze strony najbliższych opiekunów. Pomiędzy rodzicami a dziećmi kształtuje się szczególny rodzaj więzi, opartej na potrzebie miłości, przynależności, wsparcia i opieki. Rodzina jest miejscem, gdzie dziecko dokonuje pierwszych prób w kontaktach społecznych. Doświadcza ograniczeń i wzmocnień oraz nabiera zaufania do otaczającego świata. Rodzina, w której te podstawowe więzi zostały zaburzone, kształtuje młodego człowieka pozbawionego elementarnej umiejętności emocjonalnego i społecznego funkcjonowania. Wyobrażenia dziecka krzywdzonego o otaczającym świecie nacechowane są brakiem zaufania do innych, poczuciem bezradności i złości, nieumiejętnością rozwiązywania problemów, która wynika z niskiego poczucia własnej wartości, tendencją do izolacji emocjonalnej i społecznej.

Przemoc stosowana wobec dziecka jest szczególnie trudnym dla niego doświadczeniem. W przypadku osoby dorosłej nie oczekuje się, by kochała i szanowała swego oprawcę, natomiast w przypadku dziecka - tak. Pamiętać należy także o tym, że dziecko jako ofiara przemocy nie jest w stanie pomóc samo sobie. W takiej sytuacji bardzo ważna jest interwencja kogoś z zewnątrz.

Czym jest przemoc?

Definicja przemocy znajduje się w Ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. W jej myśl jako przemoc w rodzinie należy rozumieć "jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste osób wymienionych w pkt 1, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą". Inaczej mówiąc, krzywdzenie dziecka to każde zamierzone lub niezamierzone działanie bądź jego zaniechanie ze strony rodzica lub opiekuna prowadzące do śmierci, poważnego uszkodzenia ciała lub krzywdy emocjonalnej, wykorzystania seksualnego, a także każde działanie lub jego zaniechanie powodujące ryzyko doznania przez dziecko poważnej krzywdy. Pamiętajmy, że przemoc to przestępstwo w myśl kodeksu karnego.

Przemoc wobec dziecka obejmuje wiele różnych zachowań: od popularnego klapsa do aktów, które zagrażają życiu dziecka, jak bestialskie maltretowanie fizyczne, zaniedbywanie potrzeb dziecka czy przesadne zabiegi pielęgnujące, w wyniku których doznaje ono krzywdy.

Każdy rodzaj przemocy jest zjawiskiem destrukcyjnym, wpływa negatywnie zarówno na ofiary, sprawców, jak i osoby, które biernie przypatrują się aktom przemocy; sprawia, że osoby te stają się obojętne na krzywdę innych.

Nie możemy przemocy wobec dziecka traktować jako tematu wstydliwego, marginalnego czy też zarezerwowanego dla patologii społecznej, ponieważ dotyczy on wszystkich grup społecznych i jest powszechny. Większość z nas uważa, że ten problem nas nie dotyczy, a popularny klaps nie jest przemocą. Jednak każde takie zachowanie powoduje krzywdę dziecka, żal i upokorzenie. Nie możemy tłumaczyć przemocy "dobrem dziecka" czy też stresem - każdy klaps wobec dziecka jest aktem agresji dorosłego wobec bezbronnego dziecka.

Rodzaje przemocy

Krzywdzenie dzieci przez dorosłych można podzielić na cztery kategorie:

• celowe wyrządzanie im krzywdy fizycznej, traktowane jako sposób krzywdzenia ofiary i kontrolowania jej (np. ukrywanie i izolowanie dziecka, grożenie, że wyrządzi się mu krzywdę, by wymusić posłuszeństwo ofiary, bicie go);
• mimowolne wyrządzanie im krzywdy fizycznej w czasie ataku na inną osobę (np. kiedy dziecko próbuje powstrzymać atak sprawcy na matkę);
• stwarzanie środowiska, w którym dzieci są świadkami przemocy lub jej skutków (z badań wynika, że oglądanie przemocy domowej ma taki sam wpływ na dzieci jak bezpośrednie fizyczne i seksualne maltretowanie);
• wykorzystywanie dzieci, by kontrolować maltretowaną partnerkę podczas trwania związku albo w czasie separacji.

Przemoc domowa miewa różną temperaturę, może być gorąca lub chłodna. U podstaw gorącej przemocy znajdujemy furię, czyli dynamiczne i naładowane gniewem zjawisko pękania tamy emocjonalnej, uruchamiające agresywne zachowanie. Przemoc chłodna wydaje się spokojniejsza, choć czasem jest to spokój pozorny, skrywający silne emocje, albo skutecznie tłumione i kontrolowane. Polega na realizowaniu przez sprawcę specyficznego scenariusza zapisanego w jego umyśle, a czasem również w obyczajach i środowiskowej kulturze.

Istnieje podział przemocy ze względu na rodzaj stosowanego działania. I tak wyróżnia się zaniedbywanie dziecka, które jest uważane czasem za najłagodniejszą formę przemocy, choć to niezaspokajanie potrzeb dziecka niezbędnych dla jego prawidłowego rozwoju obejmuje zarówno jego sferę psychiczną, jak i fizyczną. Kolejnymi klasami są: przemoc fizyczna, psychiczna (emocjonalna) oraz przemoc seksualna. To tylko umowny podział. Tam, gdzie jest przemoc fizyczna, jest też i psychiczna. Nadużyciu seksualnemu może towarzyszyć przemoc fizyczna i psychiczna, a także zaniedbanie (zmuszanie do zarobku). W różnych sytuacjach któraś z form przemocy dominuje.

Zaniedbanie jest bardzo specyficzną formą przemocy wobec dzieci, polegającą najczęściej na niewystąpieniu pewnych zachowań (które powinny wystąpić) i prowadzącą do niezapewnienia lub uniemożliwienia zaspokojenia potrzeb dziecka. To powtarzający się brak opieki, narażanie dziecka na niebezpieczeństwo albo krańcowe ignorowanie obowiązków opiekuńczych, co prowadzi do znacznego pogorszenia stanu zdrowia dziecka lub zakłócenia jego rozwoju psychicznego, moralnego lub społecznego, a także do opóźnienia rozwoju fizycznego bez uwarunkowań organicznych. Najprościej mówiąc jest to niezaspokojenie jego podstawowych potrzeb fizycznych oraz psychicznych. Wyróżniamy:

• zaniedbywanie fizyczne (ekonomiczne, zdrowotne) - nieodpowiednie odżywianie, ubiór, higiena, brak odpowiedniego nadzoru i opieki, pozostawianie dziecka w sytuacjach niebezpiecznych i zagrażających mu, brak opieki medycznej, należytego leczenia, pozostawianie go przez wiele godzin bez jedzenia, bez opieki;
• zaniedbywanie edukacyjne (intelektualne) - obejmuje zaniedbanie realizacji przez dziecko obowiązku szkolnego, a także brak dbałości o zapewnienie pomocy dziecku ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi;
• zaniedbywanie emocjonalne - obejmuje brak zaspokajania potrzeb uczuciowych dziecka (poczucia bezpieczeństwa, miłości rodzicielskiej, troski), brak wsparcia emocjonalnego, niezwracanie na dziecko uwagi;
• zaniedbanie wychowawcze - dziecko nie otrzymuje odpowiednich bodźców do harmonijnego rozwoju, wystawiane jest na wpływy niemoralne i kryminalne, w jego obecności są prowadzone awantury czy libacje, jest wykorzystywane w celach zarobkowych lub zmuszane do żebractwa, rodzice lub osoby odpowiedzialne za dziecko nie sprawują nad nim odpowiedniej kontroli;
• zaniedbywane są również dzieci, które pozornie mają wszystko: piękny dom, swój pokój, a w nim komputer. Brakuje im tylko rodziców, którzy w pogoni za pieniądzem zapomnieli o tym, że mają dziecko, któremu są potrzebni.

Przemoc fizyczna - jest intencjonalnym zachowaniem, które powoduje lub z dużym prawdopodobieństwem może spowodować uszczerbek na zdrowiu dziecka, zagrażać jego życiu, rozwojowi i godności. Takie zachowanie wobec dziecka wywołuje u niego znaczny ból fizyczny, bez względu na to, czy na jego ciele pozostaną ślady, czy też nie. Dzieci doznające przemocy fizycznej często są pacjentami szpitali - gdzie połamane kończyny, pęknięte kości, wybite zęby czy obrażenia wewnętrzne ich rodzice tłumaczą upadkiem lub niezamierzonym uderzeniem się o mebel. O ekstremalnych przypadkach przemocy fizycznej jest głośno w mediach. Przemoc fizyczna obejmuje:

• popychanie,
• odpychanie,
• obezwładnianie,
• przytrzymywanie
• policzkowanie,
• szczypanie,
• drapanie,
• plucie,
• wykręcanie rąk
• uderzanie,
• bicie otwartą ręką i pięściami,
• bicie przedmiotami, np. pasem, kablem,
• kopanie,
• potrząsanie,
• gryzienie,
• duszenie,
• rzucanie w kogoś przedmiotami,
• parzenie,
• przypalanie,
• polewanie substancjami żrącymi,
• trucie,
• rzucanie małym dzieckiem,
• napaść z użyciem broni,
• świadome stwarzanie sytuacji stanowiących zagrożenie fizyczne,
• użycie broni,
• porzucanie w niebezpiecznej okolicy,
• nieudzielanie koniecznej pomocy.

Przemoc emocjonalna (psychiczna) to rozmyślne, niezawierające aktów przemocy fizycznej zachowanie dorosłych wobec dzieci, które powoduje znaczące obniżenie możliwości prawidłowego rozwoju dziecka, w tym zaburzenia osobowości, niskie poczucie własnej wartości, stany nerwicowe i lękowe. Przemoc psychiczna nie zostawia śladów w postaci siniaków czy otarć naskórka, ale bywa niezwykle niszcząca dla bezbronnego wobec niej dziecka - wywołuje strach, obawę, przerażenie, poczucie niesprawiedliwości, krzywdy, osamotnienia, poczucie winy. Inaczej mówiąc, jest to wszelkie dokuczanie dziecku bez użycia narzędzi, które jest przyczyną występowania u niego negatywnych przeżyć, "moralnej udręki". Mimo że nie zostawia śladów na ciele ofiary, wyrządza ogromne spustoszenie w sferze emocjonalnej, poznawczej i behawioralnej dziecka. Do kategorii tego typu zachowań zaliczamy:

• wyzywanie,
• szantażowanie,
• upokarzanie,
• grożenie,
• straszenie,
• emocjonalne odrzucenie,
• nadmierne wymagania, nieadekwatne do wieku i możliwości psychofizycznych dziecka,
• ograniczanie swobodnego poruszania się,
• upokarzanie,
• oczernianie,
• dyskryminowanie,
• wyśmiewanie
• terroryzowanie,
• ciągłe obwinianie,
• czynienie z dziecka kozła ofiarnego,
• stawianie w sytuacjach sprzecznych wymagań,
• ograniczenie możliwości poznawania i uczenia się,
• narażenie na zawstydzające lub traumatyczne wydarzenia i interakcje,
• nieuznawanie lub lekceważenie indywidualności i odrębności dziecka,
• wyszydzanie,
• wykpiwanie,
• poniżanie,
• obdarzanie niewybrednymi epitetami,
• wypowiadanie spokojnym tonem miażdżącej krytyki,
• korumpowanie,
• agresja słowna w postaci wyzwisk, krzyków, gróźb i straszenia, werbalnego odrzucania,
• różne formy nadopiekuńczości lub nadmiernej kontroli,
• nadmierny rygoryzm czy pedantyzm (dla dobra dziecka, oczywiście: "niech się nauczy porządnej roboty"),
• szantaż uczuciowy - wymawianie dziecku, że to z powodu jego zachowania rozpadła się rodzina lub że "mamusię tak bardzo boli serce",
• wszelkie inne nie fizyczne formy wrogiego lub odrzucającego traktowania.

Nadopiekuńczość