Opóźnienia w rozwoju mowy dziecka - klasyfikacja
Dorota Zinkiewicz, psycholog w szkole podstawowej i poradni psychologiczno-pedagogicznej
Zjawisko opóźnienia rozwoju mowy jest dość dobrze rozpoznawane, jeżeli rozpatruje się je pod kątem objawów i przyczyn, lecz wątpliwości budzi traktowanie opóźnienia rozwoju mowy jako odrębnego zjawiska towarzyszącego różnym zaburzeniom rozwojowym oraz zakres znaczeniowy samego terminu. Brak też jednomyślności w kwestii kryteriów ilościowo-jakościowych, niezbędnych do oceny stopnia opóźnienia. Określenie "opóźnienie rozwoju mowy" jest wieloznaczne, gdyż termin ten stosuje się do nazywania opóźnień o podłożu patologicznym i opóźnień wynikających jedynie z wolniejszego tempa dojrzewania układu nerwowego. Sugeruje to, że w każdym przypadku opóźnienia rozwoju mowy stosuje się taką samą procedurę badania i terapii.
Międzynarodowa klasyfikacja chorób ICD-10 podaje, że dzieci rozwijające się w normalny sposób różnią się między sobą wiekiem, w którym zaczynają mówić i tempem utrwalania zdolności posługiwania się językiem. Istnieją dzieci, które zaczynają mówić później, lecz poza tym rozwijają się zupełnie prawidłowo. Obserwuje się u nich opóźnienie rozwoju mowy o charakterze fragmentarycznym, dotyczącym tylko języka, i jest to zakłócenie procesu rozwojowego, które ustępuje samoistnie, bez konieczności specjalistycznej interwencji. Ta postać opóźnień według ICD-10 określana jest jako normalna odmiana rozwoju.
Inną grupę stanowią dzieci z zaburzeniami znaczącymi klinicznie. Wskutek tego, że brak ostrej granicy między skrajnymi wariantami prawidłowego rozwoju a różnymi rodzajami zaburzeń rozwojowych mowy, do rozpoznania ich niezbędne jest przede wszystkim przeprowadzenie badania słuchu, następnie szczegółowego wywiadu, obserwacji klinicznej (używanie mowy podczas twórczej zabawy) oraz badań specjalistycznych (logopedycznych, psychologicznych i neurologicznych). W takich przypadkach opóźnienia rozwoju sprawności językowej i komunikacyjnej bywają na tyle poważne, że odbiegają poza limit stosowanych w specjalistycznym opisie dwóch odchyleń standardowych. Mogą być izolowanym objawem bądź składać się na jeden z przejawów upośledzenia umysłowego czy głuchoty we wczesnym dzieciństwie.
Istotne jest wczesne rozpoznanie zaburzeń rozwoju mowy i języka. W celu stwierdzenia klinicznie znaczących zaburzeń i odróżnienia ich od normalnych odmian rozwoju ICD-10 proponuje cztery kryteria diagnostyczne:
- ciężkość,
- przebieg,
- wzorce mowy i funkcjonowania języka,
- problemy towarzyszące.
Według DSM-IV zaburzenia rozwoju mowy i języka dzieli się na rozwojowe i nabyte oraz pierwotne i wtórne. Opisywane są też zburzenia recepcyjno - ekspresywne, ekspresywne i zaburzenia procesów wyższego rzędu. Podziału tego dokonano na podstawie różnych kryteriów, tj. kryterium rozwojowego, patomechanizmu i objawów zaburzeń zachowania językowego. Wśród neurologów amerykańskich powszechny jest podział zaburzeń mowy i języka na developmental languange disorder (DLD) i specific languange disorder (SLI). Podstawę podziału stanowią objawy kliniczne w postaci widocznych oznak nieprawidłowej mowy oraz to, czy upośledzenie rozwoju języka jest izolowanym deficytem czy zjawiskiem powiązanym z innymi zaburzeniami rozwojowymi.
Gdy nieprawidłowościom w przyswajaniu mowy towarzyszą inne zaburzenia rozwojowe lub ogólne upośledzenie zdolności uczenia się, wówczas stosuje się wobec niego termin DLD. Nie jest to jednak nazwa rozpoznania, gdyż upośledzenie rozwoju języka jest tu zaburzeniem wtórnym, towarzyszącym. Ustala się wówczas rodzaj deficytu utrudniającego czy uniemożliwiającego przyswajanie mowy w rodzaju upośledzenia umysłowego, głuchoty, autyzmu, zaburzenia z kręgu autystycznych, rozszczepu podniebienia itd. Klinicznie istotne są źródła i konsekwencje odstępstw od normy rozwojowej. Wspólnymi cechami DLD są opóźnienia rozwoju funkcji związanych z procesem biologicznego dojrzewania centralnego układu nerwowego oraz fakt istnienia opóźnienia, gdy możliwe było rozpoznanie go bez poprzedzającego okresu prawidłowego rozwoju.
DLD mogą przejawiać się nieprawidłowościami na jednym lub kilku poziomach procesów mowy (na poziomie fonologii, składni, semantyki lub pragmatyki), w związku z tym wyróżnia się trzy kategorie kliniczne DLD (za I. Rapin, 1996):
- zaburzenia mieszane recepcyjno-ekspresywne, wśród których istnieją dwa podtypy:
