STAN PRAWNY NA 17 MAJA 2019 Obserwacja zajęć w szkole Opracowała: Elżbieta Rzepecka-Roszak, dyrektor zespołu szkół, ekspert ds. awansu zawodowego nauczycieli; zaktualizował: Wojciech Wasielewski, pracownik kuratorium oświaty Podstawa prawna: • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 967 ze zm.), • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 996 ze zm.), • Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1457 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 sierpnia 2017 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (Dz.U. z 2017 r. poz. 1658), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 sierpnia 2017 r. w sprawie wymagań wobec szkół i placówek (Dz.U. z 2017 r. poz. 1611). Obserwacje są ważnym ogniwem sprawowanego przez dyrektora nadzoru pedagogicznego. Wśród nauczycieli od zawsze wzbudzały one emocje, a obecność obserwatora zazwyczaj kojarzyła się z kontrolą. Istotą obserwacji jest jednak zbieranie informacji – nie tylko o pracy nauczyciela, ale przede wszystkim o pracy uczniów. Dyrektor powinien dostrzec mocne strony lekcji, jak również umiejętnie wskazać jej słabe strony. Obserwator pełni funkcję doradczą, skutkującą doskonaleniem warsztatu obserwowanego nauczyciela. Ważne jest, aby efektem obserwacji było podniesienie jakości nauczania. Dlatego, w myśl zasad nadzoru pedagogicznego, obserwacja powinna mieć określony cel dostosowany do zajęć, które są jej przedmiotem. Ustawowe obowiązki dyrektora szkoły Artykuł 60 ust. 7 Ustawy Prawo oświatowe zawiera zapis: „(…) dyrektor szkoły lub placówki oraz inni nauczyciele zajmujący stanowiska kierownicze (…), sprawują nadzór pedagogiczny w stosunku do nauczycieli zatrudnionych w tych szkołach i placówkach (…)”. Potwierdza to również art. 68 ust. 1 pkt 2 ww. Ustawy, który wyraźnie określa zadania dyrektora szkoły, zobowiązanego do prowadzenia nadzoru pedagogicznego. Natomiast Karta nauczyciela w art. 7 ust. 2 pkt 1 wskazuje na odpowiedzialność dyrektora za dydaktyczny i wychowawczy poziom szkoły. W pkt 4 cytowanego artykułu czytamy ponadto, że dyrektor winien zapewnić nauczycielom pomoc w realizacji ich zadań i w doskonaleniu zawodowym. Szczegółowe zasady sprawowania nadzoru pedagogicznego określa Rozporządzenie w sprawie nadzoru pedagogicznego. W myśl jego zapisów (§ 22 ust. 1) dyrektor szkoły: • przeprowadza ewaluację wewnętrzną i wykorzystuje jej wyniki do doskonalenia jakości pracy szkoły lub placówki, • kontroluje przestrzeganie przez nauczycieli przepisów prawa dotyczących działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkół, • wspomaga nauczycieli w realizacji ich zadań • monitoruje pracę szkoły. Rozporządzenie określa, że w związku z prowadzeniem ewaluacji, kontroli i wspomagania dyrektor w szczególności obserwuje prowadzone przez nauczycieli zajęcia dydaktyczne, wychowawcze, opiekuńcze oraz inne zajęcia, a także czynności wynikające z działalności statutowej szkoły lub placówki (§ 22 ust. 3). Rodzaje obserwacji Obserwacje, które przeprowadza dyrektor, mogą mieć różny charakter. Możemy wyróżnić trzy rodzaje obserwacji: • kontrolno-oceniającą – najczęściej ma ona miejsce podczas zajęć prowadzonych przez młodych nauczycieli; obserwator ocenia sposób prowadzenia zajęć, a obserwacja jest formą kontroli, jednocześnie wskazując na błędy i niedoskonałości, • doradczo-doskonalącą – to obserwacja warsztatu pracy nauczyciela, sposobu planowania pracy, konstrukcji lekcji, wykorzystania środków dydaktycznych, indywidualizacji pracy z uczniem, motywowania uczniów do nauki, właściwego oceniania i nagradzania; jej celem jest diagnoza mocnych i słabych stron pracy nauczyciela oraz pomoc i doradztwo w doskonaleniu jego umiejętności metodycznych, • diagnozującą – ma miejsce w przypadku diagnozy wybranych umiejętności uczniów w określonym obszarze nauczania. To obserwacja poziomu nabywania wiedzy, umiejętności i postaw. Służy obserwacji aktywności i zachowań uczniów na lekcji, spowodowanych określonymi działaniami nauczyciela. Głównie nastawiona jest na ocenę wyników oddziaływań nauczyciela na osiągnięcia uczniów. Ten typ obserwacji jest specyficzny ze względu na obserwowane umiejętności, np. jeśli dyrektor będzie planował obserwację rozwiązywania problemów, może tego dokonać na kilku wybranych przedmiotach. Obserwacja diagnozująca może być przeprowadzona w jednej klasie, wówczas obserwator uczestniczy w kilku lekcjach wybranego zespołu klasowego. Dyrektor, odnotowując zaobserwowane zachowania uczniów, może wykorzystać wcześniej opracowany arkusz, który dostosuje do wybranych obszarów obserwacji. Chcąc mieć jak najszerszy obraz posiadanych kompetencji uczniów w określonym obszarze, dobrze jest dokonać obserwacji charakterystycznych zachowań w różnych sytuacjach dydaktycznych. Wynikiem zaplanowanej i przeprowadzonej obserwacji powinien być dokument potwierdzający rozwój umiejętności konkretnej grupy uczniów. Rozmowa przedobserwacyjna Każda obserwacja powinna być poprzedzona rozmową przedobserwacyjną, najlepiej kilka dni przed planowanym terminem obserwacji. Podczas takiej rozmowy nauczyciel przedstawia dyrektorowi temat, cele, metody, formy i przebieg lekcji. Warto zauważyć, że przedmiotem obserwacji może być tylko fragment lekcji, np. jej początek, formy sprawdzania prac domowych, ocenianie, aktywność uczniów. Poza tym dyrektor może obserwować inne zajęcia, np. pozalekcyjne, działania zespołów przedmiotowych, wychowawczych, zajęcia świetlicowe, spotkania z rodzicami, przebieg uroczystości, imprez, a nawet organizację wycieczek szkolnych. Podczas spotkania przedobserwacyjnego nauczyciel przedstawia także stopień realizacji podstawy programowej, treści podstawy, omawia mocne i słabe strony zespołu klasowego. Spostrzeżenia i uwagi zostają odnotowane w arkuszu przedobserwacyjnym. Dyrektor przedstawia natomiast nauczycielowi cele obserwacji, wspólnie zostaje ustalona data obserwacji i konkretny zespół klasowy. Poza tym nauczyciel ma okazję przybliżyć dyrektorowi założenia programu, odnieść je do możliwości uczniów w danej klasie. Może również zaprezentować własny warsztat pracy oraz przedstawić scenariusz zajęć, który oczywiście nie jest wymagany, ale zapewne zdecydowanie ułatwi dyrektorowi obserwację. W czasie obserwacji dyrektor w żaden sposób nie zakłóca przebiegu zajęć, nie chodzi po sali, nie rozmawia z uczniami i nauczycielem. Może dyskretnie przejrzeć zeszyty uczniowskie, sprawdzić zapisy w dzienniku lekcyjnym. Oczywiście sporządza notatki, które zostaną wykorzystane do zapisu w arkuszu obserwacyjnym. W czasie obserwacji zajęć następuje weryfikacja uzyskanych od nauczyciela informacji podczas rozmowy przedobserwacyjnej i ich zestawienie z faktycznie zaprezentowanymi przez uczniów umiejętnościami. Warto zwrócić uwagę na: • stopień realizacji podstawy programowej, • realizację celów lekcji, • zaangażowanie i aktywność uczniów, • zastosowane metody i formy pracy, • wykorzystanie podręczników, ich przydatność, • zastosowane pomoce dydaktyczne, • regularność oceniania, • prowadzenie zeszytów przedmiotowych, • formy prac domowych, • atmosferę na lekcji, • współpracę nauczyciela z uczniami, • pracę zespołową. Po przeprowadzonych zajęciach dyrektor dziękuje nauczycielowi i uczniom za możliwość obejrzenia lekcji oraz aktywność młodzieży. Rozmowa poobserwacyjna Omówienie zajęć następuje najdalej trzy dni po przeprowadzonej obserwacji. Podczas rozmowy poobserwacyjnej nauczyciel omawia mocne i słabe strony zajęć oraz wskazuje realizację celów lekcji. Dyrektor odnosi się do samooceny nauczyciela, jak również przedstawia swoje spostrzeżenia. Należy pamiętać, że dyrektor nie jest specjalistą we wszystkich dziedzinach, zatem jego uwagi, sugestie, poczynione obserwacje mogą odnosić się wyłącznie do strony metodycznej, organizacyjnej, nie zaś merytorycznej, chyba że popełnione błędy są oczywiste. Podczas rozmowy poobserwacyjnej zarówno nauczyciel, jak i dyrektor wysuwają wnioski, dochodzą do wspólnych ustaleń, oceny. Dyrektor, wydając zalecenia, powinien je uzasadnić i określić konkretny termin poprawy uchybień, jak również podać termin ponownej obserwacji sprawdzającej, czy nauczyciel dostosował się do wskazanych zaleceń. Obserwator w obecności nauczyciela wypełnia arkusz poobserwacyjny, po czym obydwie strony go podpisują. Niezwykle ważny jest termin rozmowy po dokonanej obserwacji. Najlepiej, gdyby taka rozmowa miała miejsce jeszcze w tym samym dniu, w którym nastąpiła obserwacja. W wyjątkowych, uzasadnionych przypadkach rozmowa poobserwacyjna winna odbyć się w ciągu trzech dni od przeprowadzonej obserwacji. Jeśli dyrektor zaplanował obserwację diagnozującą w jednaj klasie, na kilku przedmiotach, wówczas rozmowa poobserwacyjna powinna odbyć się z zespołem nauczycieli, którzy prowadzili w danym dniu zajęcia w tej klasie. Podczas takiej rozmowy każdy z nauczycieli omawia swoje zajęcia, podkreślając szczególnie umiejętności i wiedzę uczniów, które nabyli podczas lekcji. Poza tym wskazuje się mocne i słabe strony zespołu klasowego, natomiast dyrektor dzieli się własnymi spostrzeżeniami, podsumowując dokonane obserwacje. Wszyscy wyciągają wnioski, oceniają zachowania uczniów i planują wspólne działania na przyszłość. Innym sposobem omawiania obserwacji diagnozującej jest rozmowa z uczniami i nauczycielem prowadzącym po zakończonych zajęciach. Podczas takiej rozmowy uczniowie sami podsumowują własną pracę, to, co udało im się wykonać, co było słabą stroną lekcji. Potem może się odbyć dialog dyrektora z nauczycielem. Rozmowa będzie wówczas bardziej nakierowana na próbę wspólnego określenia, co już uczniowie potrafią, a co jeszcze muszą poćwiczyć. Na pewno nie utożsamia się jej z ocenianiem pracy nauczyciela, choć w pewnym sensie jest to miara jego dokonań oraz osiągnięć jego uczniów. Harmonogram obserwacji Dyrektor planuje obserwacje zgodnie z przyjętym w planie nadzoru harmonogramem. Można go ustalić wspólnie z zespołem ds. ewaluacji wraz z celami obserwacji. Mówiąc o celach obserwacji, należy pamiętać, że wynikają one z wniosków z poprzedniego roku szkolnego. Jeśli np. podczas przeprowadzonych obserwacji dostrzeżono, że nauczyciele nie wdrażają na zajęciach wniosków z badania osiągnięć uczniów lub z przeprowadzonych diagnoz, wówczas w następnym roku dla takich celów zostaną zaplanowane obserwacje. Można również przyjąć jako cel obserwacji np. sprawdzenie na wszystkich przedmiotach umiejętności czytania ze zrozumieniem. Nawet na lekcji wychowania fizycznego umiejętność czytania ze zrozumieniem np. instrukcji gry w piłkę ręczną będzie dowodem na realizację wniosków z przeprowadzonego nadzoru pedagogicznego w poprzednim roku szkolnym – oczywiście jeśli taki wniosek się pojawił. Każda obserwacja powinna być formą diagnozy, służyć poprawie efektywności pracy szkoły. Istotną kwestią jest obiektywizm dyrektora w ocenie pracy nauczycieli i uczniów. Wyciągnięte wnioski z obserwacji są niezwykle ważne dla planowania pracy z uczniem, doskonalenia własnego warsztatu pracy, powinny też wzbudzać refleksję nauczyciela nad tym, co jest warte kontynuowania, a nad czym trzeba popracować. Dla dyrektora obserwacja jest źródłem wiedzy o metodach, formach pracy z uczniem, jakie nauczyciel wdraża na swoich lekcjach. Poza tym dzięki przeprowadzonym obserwacjom dyrektor ma okazję monitorować proces nauczania i wychowania. Tym samym może wpływać na podnoszenie jakości swojej placówki poprzez wypracowanie takich form działania, które pozwolą na uzyskanie pożądanych, jak najlepszych efektów.