Jak rozwijam inteligencję emocjonalną moich wychowanków?

Pod pojęciem inteligencji emocjonalnej D. Goleman (1997, s. 17) rozumie "zdolność hamowania impulsów emocjonalnych, odczytywania najskrytszych uczuć innych osób, gładkiego układania sobie stosunków międzyludzkich". Ten sam autor w innym miejscu w zakres tego pojęcia włącza również "zdolność motywacji i wytrwałość w dążeniu do celu mimo niepowodzeń, umiejętność panowania nad popędami i umiejętność odłożenia na później ich zaspokojenia, regulowania nastroju i niepoddawania się zmartwieniom upośledzającym zdolność myślenia, wczuwania się w nastroje innych osób i optymistycznego patrzenia w przyszłość" (s. 67). Komentując obie podane definicje łącznie, autor podkreśla, że zbiór cech zwanych inteligencją emocjonalną jest równie ważnym, a może nawet ważniejszym czynnikiem warunkującym powodzenie życiowe, co inteligencja w klasycznym rozumieniu tego pojęcia. Twórcami teorii inteligencji emocjonalnej są John Mayer i Peter Salovey. Drugi z tych autorów w zakres definiowanego przez nas pojęcia włącza pięć podstawowych dziedzin. Pierwszą z nich jest znajomość własnych emocji, rozumiana zgodnie z określeniem Johna Mayera jako "uświadomienie sobie zarówno swojego nastroju, jak i myśli o tym nastroju" (s. 87). Wyraża się ona - jak twierdzi autor - w beznamiętnym skupieniu podmiotu na własnych przeżyciach, obserwowaniu ich, myśleniu o nich. Można ją również określić jako spokojną świadomość naszych silnych, a nieraz wzburzonych uczuć. Uświadomienie sobie przeżyć, szczególnie własnych uczuć, pozwala nie dać się owładnąć, ponieść wydarzeniom. Można je zaakceptować lub podjąć próbę zapanowania nad nimi i wywołania zmiany. Nie trzeba biernie poddawać się przypływom złego humoru.

Drugą dziedzinę inteligencji emocjonalnej konstytuują zdolności kierowania emocjami. Zasadzają się one na uświadomieniu sobie uczuć. Obejmują ponadto umiejętność przeciwstawiania się gwałtownym emocjom, opanowania namiętności, zachowywania umiarkowania, powściągliwości i równowagi emocjonalnej bez potrzeby tłumienia emocji.

Słowem, zdolności kierowania emocjami umożliwiają utrzymanie w ryzach własnych, przykrych uczuć, zachowanie dobrego samopoczucia, staranie się o wprawianie siebie w odpowiedni nastrój. Nie oznacza to jednak, że osoba, która ma je rozwinięte w wysokim stopniu, jest pozbawiona cierpienia. Tak nie jest - raczej przeżywa ten stan spokojnie. Uśmierzenie gwałtownych, negatywnych emocji jest, zdaniem autora, podstawową umiejętnością zapewniającą człowiekowi szczęśliwe życie. Do uczuć, które trzeba wyciszyć, należą między innymi: gwałtowna złość i wściekłość, przedłużające się stany niepokoju, zamartwianie się, nastroje przygnębienia i melancholii. Osoba charakteryzująca się wysoką inteligencją emocjonalną potrafi nad nimi panować, lecz nie jest ich pozbawiona.

Trzecią wyróżnioną przez Saloveya dziedzinę inteligencji emocjonalnej tworzy zdolność motywowania samego siebie rozumiana jako "podporządkowanie emocji obranym celom" (1997, s. 80). Jest ona niezbędna dla odpowiedniej koncentracji uwagi, samomotywacji, opanowania oraz twórczej pracy. W zakres tak rozumianej zdolności wchodzi samokontrola emocji, polegająca na umiejętności tłumienia zachcianek, odsuwania w czasie zaspokajania pragnień i hamowania popędliwości. Trzymanie w ryzach emocji umożliwia jednostce koncentrowanie uwagi, uaktywnianie procesów myślowych o charakterze hipotetyczno-dedukcyjnym i twórczym, a tym samym sprawne rozwiązywanie zadań. Podstawowym warunkiem właściwego przebiegu tych czynności jest panowanie nad aktualnymi impulsami, a także wygaszanie złych nastrojów, tzw. myślenie pozytywne, zachowanie optymizmu, a nawet zjawisko nazwane przez autora "uskrzydleniem", w którym cała uwaga i energia jest skoncentrowana na wykonywanym zadaniu.

Kolejną dziedzinę inteligencji emocjonalnej stanowi zdaniem Saloveya umiejętność rozpoznawania emocji u innych, czyli empatia. Zdaniem E. Aronsona empatia jest to zdolność jednostki do postawienia siebie w sytuacji drugiej osoby i odbierania w podobny sposób zachodzących wydarzeń oraz odczuwania podobnych emocji, np. radości, smutku itp. Zdaniem Th. Cando jest to umiejętność spojrzenia na świat oczyma innej osoby, wczucia się w jej rolę, przeżywania zdarzeń z jej punktu widzenia, z zachowaniem własnych poglądów i odczuć.

 

Przyjmując drugą definicję, empatię należy odróżnić od identyfikacji. Identyfikacja zakłada utożsamienie się z inną osobą, w konsekwencji utratę własnego punktu widzenia, a nawet zdrowego rozsądku. Koszty braku dostrojenia są wysokie, szczególnie istotne w kontaktach interpersonalnych.

Ostatnia wyróżniona przez Saloveya dziedzina inteligencji emocjonalnej zawiera umiejętność nawiązywania i podtrzymywania związku z innymi osobami. W znacznym stopniu zasadza się ona na kompetentnym kierowaniu emocjami partnerów interakcji. Obejmuje między innymi zdolność okazywania własnych emocji, umiejętności komunikacyjne, w tym aktywnego słuchania i podtrzymywania rozmowy oraz zdolności negocjacyjne i inne. Można wskazać wśród nich np.: kompetentne kierowanie innymi, udzielanie innym wsparcia, zachowanie postawy asertywnej.

Definicja inteligencji emocjonalnej Saloveya oraz odpowiadające jej zakresowi badania, prowadzone przez tego autora, stanowiły inspiracje nie tylko dla D. Goldmana, lecz także dla wielu innych autorów. Jednym z nich jest L. E. Shapiro, twórca opracowania "Jak wychować dziecko o wysokim EQ". Wyróżnia on następujące cechy inteligencji emocjonalnej:

• empatię,
• umiejętność wyrażania i rozumienia uczuć
• umiejętność kontrolowania złości
• niezależność
• umiejętność dostosowania się do zmian
• wytrwałość
• budzenie sympatii
• umiejętność rozwiązywania problemów międzyludzkich
• przyjazny stosunek do ludzi i świata
• grzeczność
• okazywanie szacunku innym.

Ze względu na temat niniejszego opracowania poglądy Shapiro są dla mnie szczególnie ważne. Stąd też każdą z wyżej wymienionych cech omówię bardziej dokładnie, zwracając uwagę na opisywane przez autora metody optymalizacji rozwoju EQ. Jego propozycje będę starała się poddać analizie w świetle:

• programu wychowania dzieci w przedszkolu pt. "Przedszkolaka krok drugi",
• metod pracy z dziećmi przedszkolnymi opracowanymi przez Polskie Stowarzyszenie Pedagogów Zabawy "KLANZA",
• metod oddziaływań psychologicznych przedstawionych w książce pod redakcją Olgi Tokarczuk, w opracowaniu Małgorzaty Jachimskiej pt.: "Grupa bawi się i pracuje. Zbiór grupowych gier i ćwiczeń psychologicznych",
• ćwiczeń ruchowo-relaksacyjnych proponowanych przez W. Sherborne,
• własnych przemyśleń i doświadczeń wyniesionych z pracy z dziećmi przedszkolnymi.

Empatia

Większość badań nad empatią przemawia za słusznością twierdzenia, że jest ona zdolnością wrodzoną. Mimo to można i należy ją rozwijać. Właściwość ta jest bowiem jedną z podstawowych kompetencji określających jakość kontaktów interpersonalnych. Zdaniem E. Shapiro rozwojowi jej służą próby zauważania potrzeb innych osób, rozumienia motywów ich zachowania się, zachęcanie do przyjmowania odpowiedzialności za inne osoby, okazywanie uprzejmości innym ludziom, zaangażowanie w pracę na rzecz społeczności, a także opieka nad zwierzętami. Każdy z tych punktów można rozwinąć w ramach szczegółowego programu realizacji zajęć z dziećmi przedszkolnymi.

Zrozumienia innych i troski uczymy dzieci m.in. przez zachęcanie do spontanicznego okazywania uprzejmości oraz angażowanie w pracę na rzecz innych. Przykłady tego rodzaju pracy wykonywanej w przedszkolu obejmują:

• wykonanie upominków i zabawek dla chorych dzieci,
• występy dla osób starszych, młodszych kolegów itp.,
• gromadzenie przedmiotów dla zwierząt w schronisku itp.

Realizacja każdego z tych tematów wymaga od nauczyciela uprzedniego wzbudzenia u dzieci empatii, współczucia i troski, zrozumienia potrzeb innych osób.

Empatia, jak każda postawa, jest wynikiem także modelowania. Stąd też jej formowanie wymaga rozumiejącej i uczciwej postawy nauczyciela wobec dzieci. Wzbogacić ją mogą rozmowy z wychowankami na temat uczciwości, nieuczciwości, potrzeb innych ludzi, ich trosk i zmartwień. Empatycznemu zrozumieniu innych służy także czytanie baśni, bajek i opowiadań, w których zakłada się identyfikację z pozytywnym bohaterem utworu.

Budzenie empatii u dzieci zakłada się również w programie wychowania w przedszkolu pt. "Przedszkolaka krok drugi". W dziale "Rozumiem siebie i innych" autorzy wskazują na potrzebę uprzytomnienia dzieciom podobieństw i różnic występujących między nimi. W wyniku podjętej pracy dzieci powinny sobie wyraźnie uświadomić, że każde z nich przeżywa różne uczucia, ma inne pomysły i każde przez swoje doznania tworzy bogactwo całej grupy.