Fobia szkolna a odmowa chodzenia do szkoły

Około 5% dzieci kierowanych do poradni zdrowia psychicznego trafia tam z powodu odmowy chodzenia do szkoły, połączonej z lękiem i przygnębieniem. Objawy te określa się jako „odmowę uczęszczania do szkoły”. Określenie „fobia szkolna” nie jest tak trafne, gdyż odmowa pójścia do szkoły jest spowodowana częściej niechęcią opuszczenia domu niż lękiem przed samą szkołą. „Odmowa chodzenia do szkoły” nie jest rozpoznaniem, lecz raczej objawem, który może odzwierciedlać różne problemy dziecka, jego systemu rodzinnego lub szkolnego. Objaw ten jest uznawany za istotny w społeczeństwie, w którym żyjemy i które przywiązuje dużą wagę do nauki szkolnej (przypomnijmy, że jest ona obowiązkowa). Nie ma urzędowej czy psychiatrycznej kategorii „odmowa robienia zakupów” czy „odmowa kopania ogródka”, chociaż pewnie pojawiłyby się, gdyby ludzie byliby zobowiązani do spędzania znacznej części życia w ogródku czy sklepie.

Szczyt odmowy uczęszczania do szkoły przypada na trzy kategorie wiekowe: wiek rozpoczęcia uczęszczania do szkoły, wiek, w którym następuje zmiana szkoły na ponadpodstawową oraz pierwsze lata drugiej dekady życia. Chociaż wielu uczniów szkół podstawowych wyraża niechęć wobec uczęszczania do szkoły, gros ich rodziców zazwyczaj jest w stanie wyegzekwować chodzenie na lekcje mimo niechęci dzieci. Skuteczna odmowa pójścia do szkoły wśród gimnazjalistów jest częstsza niż wśród dzieci ze szkół podstawowych, częściowo dlatego, że trudniej jest zmusić starsze dzieci do uczęszczania do szkoły wbrew ich woli.

Odmowa uczęszczania do szkoły dotyczy w tym samym stopniu chłopców, co dziewcząt. Zjawisko nie występuje częściej w żadnej z grup społeczno – ekonomicznych.

Cechy charakterystyczne odmowy uczęszczania do szkoły: dziecko odmawia pójścia do szkoły albo wyrusza do niej, ale wraca do domu, nie docierając do celu, lub opuszcza ją wkrótce po przybyciu do niej. W niektórych przypadkach dziecko jasno informuje, że boi się opuścić dom lub pójść do szkoły. W innych – odmowa chodzenia do szkoły przybiera postać „maski somatycznej” bez jawnie wyrażonego lęku, np. dziecko skarży się na bóle głowy, żołądka, złe samopoczucie, mdłości czy silnie przyspieszone bicie serca itd. przed wyjściem z domu lub też po przybyciu do szkoły. Brak objawów podczas weekendów czy wakacji jest pomocną wskazówką diagnostyczną.

Próby zmuszenia dziecka do pójścia do szkoły wywołują płacz, błagania, wybuchy złości lub opór fizyczny. W przeciwieństwie do wagarowiczów, takie dzieci nie czynią tajemnicy z opuszczania zajęć szkolnych – rodzice wiedzą, gdzie są, najczęściej z tego prostego powodu, że pozostają w domu lub jego pobliżu.

Początek odmowy uczęszczania do szkoły może być nagły lub też dziecko może stopniowo nasilać swoją niechęć do chodzenia do szkoły i z tygodnia na tydzień pozostawać poza nią przez coraz więcej dni. Czasem można określić czynniki sprawcze, takie jak: zmiana nauczyciela, zmiana szkoły, utrata kolegów, choroba. Podstępny początek jest częstszy w okresie młodzieńczym, towarzyszy mu narastające wycofanie z aktywności w grupie rówieśniczej, która wcześniej była źródłem przyjemności. Początek lub nawrót odmowy uczęszczania do szkoły następuje szczególnie często po okresie nieobecności w szkole z powodu wakacji lub choroby.