OPUBLIKOWANO: WRZESIEŃ 2012
ZAKTUALIZOWANO: 24 MARCA 2017

Strajk w placówce oświatowej

Opracowała: Joanna Swadźba, prawnik

Podstawa prawna:

• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjęta przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 78 poz. 483 ze zm.),
• Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 295 ze zm.),
• Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 1379 ze zm.),
• Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 1666 ze zm.),
• Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U. z 1996 r. Nr 62 poz. 289 ze zm.).

Strajk jest dość powszechnym prawem oporu pracowników i zarazem środkiem ich presji wobec pracodawcy. Organizowanie akcji strajkowych zawsze wywołuje jednak sporo kontrowersji i często budzi wątpliwości co do legalności przeprowadzonego strajku. Pojawiają się wtedy naciski, by zaniechać akcji, ale także obawy samych strajkujących, czy za czas strajku otrzymają wynagrodzenie i czy udział w strajku może stać się powodem rozwiązania z nauczycielem stosunku pracy. Powszechnie uważa się, że prawo do strajku jest prawem każdego pracownika i aby strajk był legalny, wystarczy wyczerpać przewidzianą prawem procedurę pokojowego rozwiązania sporu pomiędzy pracownikami a pracodawcą. Zgodnie z tym poglądem pracownicy mają prawo do strajku w każdym przypadku, w którym pracodawca nie spełnia żądań pracowników, niezależnie od tego, jakie to są żądania. Aby uniknąć wątpliwości, warto poznać podstawy prawne szczegółowo regulujące zasady przeprowadzania strajku.

Strajk może być zjawiskiem legalnym, tzn. objętym ochroną prawną, albo nielegalnym, co oznacza, że jest działaniem bezprawnym.

Źródłem prawnym będącym podstawą możliwości organizowania strajku jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. W art. 59 zapewnia ona wolność zrzeszania się w związkach zawodowych. Zgodnie z tym przepisem związki zawodowe oraz pracodawcy i ich organizacje mają prawo do rokowań, w szczególności w celu rozwiązywania sporów zbiorowych, oraz do zawierania układów zbiorowych pracy i innych porozumień. Z treści tego przepisu wynika zatem, że związki zawodowe zostały wyposażone przez ustawodawcę w uprawnienie do prowadzenia sporów zbiorowych, a w konsekwencji do prowadzenia strajków. Uprawnienie to przysługuje zarówno związkom zawodowym działającym tylko na terenie jednego zakładu pracy – jednej placówki, jak i międzyzakładowym związkom zawodowym, czyli zrzeszającym nauczycieli zatrudnionych w wielu szkołach lub placówkach oświatowych.

Ponadto, zgodnie z tym przepisem Konstytucji, związkom zawodowym przysługuje prawo do organizowania strajków pracowniczych i innych form protestu w granicach określonych w ustawie. Po pierwsze, strajki mogą więc być organizowane wyłącznie przez związki zawodowe, a nie np. przez partie polityczne czy inne organizacje, a po drugie, tylko akt prawny będący ustawą może określać uprawnienia do organizowania przez związki zawodowe strajków pracowniczych i innych form protestu. Konstytucja stanowi również, że ze względu na dobro publiczne ustawa może ograniczyć prowadzenie strajku lub zakazać go w odniesieniu do określonych kategorii pracowników lub w określonych dziedzinach. Zakres wolności zrzeszania się w związkach może podlegać przy tym tylko ograniczeniom wynikającym z ustaw. Natomiast ustawy mogą przewidywać tylko takie ograniczenia, jakie wynikają z zawartych przez Polskę umów międzynarodowych.

Podstawą prawną organizowania strajków w placówce oświatowej jest Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych. Regulacje dotyczące strajku zostały zawarte przede wszystkim w treści art. 17 tej Ustawy. Zgodnie z zawartą w nim definicją prawną strajk oznacza powstrzymywanie się od pracy w celu rozwiązywania sporu zbiorowego (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 września 2005 r., II PK 390/04). Spór zbiorowy pracowników z pracodawcą, zgodnie z treścią art. 1 ww. Ustawy, może dotyczyć warunków pracy, płacy, świadczeń socjalnych oraz praw i wolności związkowych pracowników bądź innych grup uprawnionych do zrzeszania się w związkach zawodowych. Przedmiotem sporu zbiorowego nie może być konflikt indywidualny pomiędzy konkretnym pracownikiem a pracodawcą – tu właściwym organem będzie np. sąd pracy (art. 4 ww. Ustawy), ale jedynie konflikt na linii pracownicy–pracodawca. Spory niemieszczące się w zakresie definicji sporu zbiorowego, a więc spory dotyczące innych spraw niż ww. lub pomiędzy innymi podmiotami, niż wynika to z ww. przepisów, nie są sporami w rozumieniu ww. Ustawy.

Stronami sporu zbiorowego są wyłącznie pracodawca oraz związek zawodowy lub związki zawodowe. Jeżeli u pracodawcy występuje więcej niż jeden związek zawodowy, każdy z nich odrębnie może prowadzić spór zbiorowy z pracodawcą. W realiach szkoły spór zbiorowy może toczyć się pomiędzy dyrektorem a nauczycielami lub pracownikami niepedagogicznymi reprezentowanymi przez związek lub związki zawodowe. Nie jest zatem możliwe zorganizowanie legalnego strajku w sporze nauczycieli z rządem RP, ministrem edukacji, kuratorium czy nawet z organem prowadzącym szkołę.

Co więcej, można zauważyć, że dla dyrektora szkoły spór zbiorowy jest niezwykle trudnym doświadczeniem z dwóch powodów: najczęściej dyrektor sam jest nauczycielem, więc wysuwane postulaty mogą dotyczyć także jego interesów. Mimo to możliwości działania dyrektora są mocno ograniczone przepisami prawa – ustawami, rozporządzeniami oraz uchwałami organu prowadzącego.

Podstawy legalności strajku

Strajk jest środkiem ostatecznym i nie może być ogłoszony bez uprzedniego wyczerpania możliwości rozwiązania sporu według zasad określonych w przepisach ww. Ustawy (art. 7–14). Aby strajk był legalny, powinna więc zostać wyczerpana procedura przewidziana w tej Ustawie.

Co do zasady, ogłoszenie i przeprowadzenie strajku nie może być dokonane w dowolnym czasie, ale wymaga zachowania procedur określonych w treści ww. Ustawy.

Warto podkreślić, że zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego z 19 stycznia 1983 r. (VI KZP 51/82) nawet kilkuminutowa przerwa w pracy może być uznana za strajk lub akcję protestacyjną, w zależności od tego, jaki cel chcieli strajkujący lub protestujący osiągnąć. Dla oceny tego, czy w danym przypadku doszło do strajku, ustalić należy, czy w takim działaniu wyrażał się protest, przeciwko czemu lub komu, jaki cel miał być osiągnięty, ewentualnie czy takie działanie miało na celu wymuszenie określonych żądań.

Ustawodawca wskazuje ponadto, że przy podejmowaniu decyzji o ogłoszeniu strajku podmiot reprezentujący interesy pracowników powinien wziąć pod uwagę współmierność żądań do strat związanych ze strajkiem (art. 17 ust. 3 ww. Ustawy).

Zasadą legalności strajku jest wyczerpanie procedury przewidzianej przepisami ww. Ustawy, ustawodawca przewidział jednak w treści art. 17 ust. 2 wyjątek – uznał za legalny strajk w warunkach wyjątkowych, tzn. dopuścił, by strajk został zorganizowany bez zachowania ustawowych zasad przeprowadzania strajku w przypadku, gdy:

• bezprawne działanie pracodawcy (dyrektora placówki) uniemożliwiło przeprowadzenie rokowań,
• bezprawne działanie pracodawcy (dyrektora placówki) uniemożliwiło przeprowadzenie mediacji,
• pracodawca (szkoła/placówka – działający w jej imieniu dyrektor) rozwiązał stosunek pracy z prowadzącym spór zbiorowy działaczem związkowym.

Działaniem bezprawnym dyrektora placówki oświatowej będzie zatem takie działanie, które powinien on wykonać zgodnie z przepisami ww. Ustawy oraz przepisami prawa pracy, a wbrew tym przepisom nie wykonał, np. nie przystąpił do rokowań lub mediacji.

Podsumowując, o strajku można mówić wówczas, gdy działanie lub zaniechanie ma łącznie następujące cechy:

• jest to zbiorowa akcja pracowników,
• organizowana jest przez związek zawodowy w ramach procedury przewidzianej ww. Ustawą,
• polega na powstrzymywaniu się od wykonywania pracy,
• jest prowadzona w celu poprawy lub zachowania warunków pracy, warunków płac, świadczeń socjalnych oraz praw i wolności związkowych pracowników bądź innych grup uprawnionych do zrzeszania się w związkach zawodowych,
• żądania kierowane są wobec pracodawcy.

Procedura strajkowa

Aby strajk był legalny, konieczne jest:

• wszczęcie sporu zbiorowego przez związek zawodowy,
• formalne wszczęcie sporu zbiorowego przez związek zawodowy poprzez zgłoszenie żądań,
• przeprowadzenie rokowań,
• przeprowadzenie mediacji,
• przeprowadzenie referendum i uzyskanie zgody większości, jeżeli w głosowaniu wzięło udział co najmniej 50 proc. pracowników zakładu pracy (art. 20 ust. 1 ww. Ustawy).

Jak wymieniono wyżej, pierwszym etapem procedury strajkowej jest zgłoszenie pracodawcy żądania wszczynającego spór zbiorowy. Ustawodawca nie określił formy, w jakiej następuje zgłoszenie sporu, wskazując jedynie wymóg określenia żądań i wyznaczenia terminu dla decyzji pracodawcy, nie krótszego niż trzy dni (art. 7 ust. 1 ww. Ustawy). Wobec nieokreślenia formy zgłoszenia przez związek zawodowy żądania należy uznać, że może ono nastąpić w dowolnej formie, a więc zarówno ustnej, jak i pisemnej, z tym zastrzeżeniem, że powinno ono być wyrażone dostatecznie jasno. Dla celów dowodowych korzystniejsze jest wnoszenie żądań w formie pisemnej.

Kolejnym etapem jest przeprowadzenie rokowań pomiędzy pracodawcą a organizacją związkową reprezentującą pracowników (rozdział 2 ww. Ustawy