Metody oddziaływania wychowawczego

Czym jest wychowanie? Najprościej rzecz ujmując, jest to pewien rodzaj wpływu, któremu człowiek ulega przez całe życie. Wpływ ów najsilniej oddziałuje jednak na młode, nieukształtowane jeszcze, ufne dziecko. Wychowanie jest zjawiskiem o charakterze formującym - nieustannie zmienia się wraz z obiektem jego wpływu.

Wychowanie jest rodzajem interakcji, podczas której partnerzy zawsze oddziałują na siebie. Jednemu z nich przyświeca jakaś intencja, pragnie on wywrzeć wpływ na drugiego człowieka. Oboje muszą zaś uczestniczyć w pewnej wspólnocie, pewnej sytuacji symbolicznej znanej obojgu - w jej zakresie partner mający intencję wywarcia wpływu może posłużyć się pięcioma metodami oddziaływania wychowawczego. Ich rodzaj i zakres działania został przedstawiony w tabelce:

Metoda	Mechanizm zmiany	Środek wychowawczy
Nagradzanie	Warunkowanie	Nagroda
Karanie	Warunkowanie	Kara
Modelowanie	Uczenie przez obserwację	Model
Zadanie	Uczenie przez działanie	Zadanie
Perswazja	Uczenie językowe	Komunikat językowy

Są to metody wpływu indywidualnego, osadzonego na relacji wychowawca - wychowanek. Istnieje jeszcze metoda wpływu pośredniego polegająca na relacji wychowawca - grupa społeczna (pojawia się wówczas najczęściej zjawisko presji społecznej).

Nagradzanie

W procesie wychowania najważniejszą rolę odgrywają kary i nagrody - oczywistym jest, iż dziecko stara się uniknąć kary i chce zasłużyć na nagrodę. Wydaje się, iż nie ma terminu łatwiejszego do zdefiniowania niż nagroda. Zacytujmy Konarzewskiego:

Nagradzanie określimy jako metodę wychowawczą polegającą na tworzeniu atrakcyjnych dla jednostki zdarzeń (dostarczaniu nagród) w następstwie jej określonych czynności¹.

Warto zauważyć, iż nagroda pojawia się po dokonaniu przez nagrodzonego określonej, pożądanej czynności - pożądanej przez nagradzającego. Podobnie jak w przypadku kary, nagrody mają charakter bardzo indywidualny - każdego ucieszy coś innego. Istnieją jednak czynniki pierwotnie atrakcyjne, które mają charakter wrodzony - są to przede wszystkim jedzenie, picie, kopulacja itp. Oprócz nich znamy także czynniki wtórnie atrakcyjne, rozwijające się w wyniku procesu uczenia się.

Istnieje kilka ważnych zasad nagradzania, do których nagradzający powinien bezwzględnie zastosować się, wykorzystując tę metodę oddziaływania wychowawczego:

• Nagroda powinna być dawana za określone i pożądane zachowanie - z wyraźnym określeniem tego zachowania.
• Sukces przyznawanej nagrody zależy bezpośrednio od znajomości wychowanka - nagroda musi zainteresować nagradzanego, musi odpowiadać jego zainteresowaniom i pragnieniom.
• Nagroda powinna być wyraźnie powiązana z rodzajem nagradzanego zachowania - dostosowana do osiągnięć.
• Nagradzanie winno być oszczędne - nie za wszystko należy się nagroda. Niektóre zachowania i działania są po prostu niezbędne i naturalne.
• Należy dostosować częstotliwość nagradzania i w miarę możliwości zastępować nagrody materialne - społecznymi.
• Metoda nagradzania ma dwa zasadnicze zastosowania i pozwala osiągnąć dwa cele: utrwalenie tendencji do wykonywania określonej czynności oraz intensyfikację tego działania.
• Nagradzanie spełnia dwie funkcje: wzmocnienia i zachęty.

W trakcie nagradzania, gdy nagradzający nie zastosuje się do wyżej wymienionych zasad, można popełnić kilka podstawowych błędów. Są nimi:

• Opóźnienie nagrody, a tym samym jej osłabienie i obniżenie poziomu następnego wysiłku osoby nagrodzonej - nagroda, tak jak kara, musi nastąpić natychmiast po pożądanym zachowaniu lub działaniu.
• Nagradzania za to, że dziecko nic nie robi - np. za samo wypełnianie obowiązku szkolnego w sposób bierny. Niewłaściwe jest nagradzanie za ocenę bardzo dobrą.
• Nagradzanie nie powinno być formą przekupienia dziecka.
• Zbyt częste nagradzanie powoduje zbytnią pewność siebie i lekceważenie nagradzanej postawy oraz brak odporności na sytuacje trudne.

Nagradzanie jako metoda oddziaływania wychowawczego posiada wiele zalet - wielu badaczy twierdzi, iż jest to najskuteczniejsza forma wychowywania (przeciwnicy metody karania). Wśród zalet tej metody możemy wymienić:

• Aktywizację wychowanka
• Wyzwalanie pozytywnego stosunku do wychowawcy
• Kształtowanie pozytywnej oceny jednostki
• Wskazywanie sposobu i kierunku aktywności, drogi dobrego postępowania
• Jednostka stanowi wzór do naśladowania i staje się modelem

O tym, jak ważne w procesie wychowawczym są nagrody i kary, piszą autorzy podręcznika Psychologia wychowawcza:

Kary i nagrody sterują działaniem człowieka, dostarczając mu informacji o wynikach czynności. Nagroda informuje o sukcesie: jednostka nie ma wówczas powodu do zmiany programu swego działania, jakkolwiek jej dążenie do odnoszenia dalszych sukcesów wzrasta. Kara, informując o porażce, skłania natomiast do skorygowania czynności i zmiany ich programu, choć może też obniżać siłę dążenia do osiągnięć².

Obie metody na równi mogą przynieść pozytywne i negatywne skutki - stosując je, należy przestrzegając ściśle ich zasad i unikać błędów. Skuteczność oddziaływania obu metod zależy od proporcji ilościowych i częstości ich stosowania, od stosunków pomiędzy wychowawcą a wychowankiem oraz wzajemnych postaw w procesie interakcji. Skutki kar i nagród zależą przede wszystkim od czynników osobowościowych oraz zewnętrznych okoliczności.

Karanie

Zacytujmy definicję karania według K. Konarzewskiego:

Karaniem będziemy nazywać każdą działalność wychowawczą polegającą na tworzeniu awersyjnych dla wychowanka zdarzeń pozostających w czasowym związku z jego określonym zachowaniem się. Karanie może być stosowane w celu osiągnięcia dwóch rodzajów zmian wychowawczych. Zmianą główną jest eliminacja pewnej czynności z repertuaru odpowiedzi jednostki na pewną sytuację; drugim rodzajem zmiany jest intensyfikacja czynności³.