Efekt Diogenesa, czyli umiem wykrywać kłamstwa

Który nauczyciel nie chciałby mieć mocy wykrywania kłamstw wśród swoich uczniów, często mówiących nieprawdę: a to że się autobus spóźnił i dlatego nie przyszedł na pierwszą lekcję, na której był zapowiedziany sprawdzian; a to że koniecznie musi pójść dziś do lekarza i dlatego niezbędne będzie zwolnienie się z 3 ostatnich lekcji; a to że wypracowanie z polskiego napisał samodzielnie; a to że na klasówce nie korzystał z żadnych ściąg, itp. Przykłady można by mnożyć w nieskończoność. Przyczyny kłamstw też są różne.

Nasuwa się pytanie: jak można szybko rozpoznać, że dany uczeń kłamie?

Co to jest kłamstwo?

Według amerykańskiego psychologa kłamstwo to „(…) intencjonalne wprowadzenie w błąd drugiej osoby, bez uprzedzenia jej o zamiarze takiego zachowania”. (Ekman, 2006, s.40).

Wyróżnia on także dwa sposoby kłamania, tj. ukrywanie i fałszowanie. Ekman definiuje ukrywanie jako zatajenie prawdziwej informacji, a fałszowanie – przekazanie fałszu jako prawdy.

Dlaczego uczniowie kłamią?

Po pierwsze uczniowie skłonni są kłamać, aby osiągnąć określoną korzyść (np. pozytywną ocenę), aby osiągnąć zamierzony cel (np. uczeń, chcąc zyskać łagodniejsze traktowanie przez nauczyciela, kłamie, że w domu rodzic ciężko choruje), aby podnieść swoją wartość w oczach nauczyciela z powodu zaniżonego poczucia własnej wartości. Zasadniczym więc motywem jest interes osoby, która dopuszcza się kłamstwa (za: http://pl.wikipedia.org/wiki/klamstwo). Za Ekmanem (op.cit. Ekman), należy wyraźnie zaznaczyć, że wzrost rywalizacji stwarza okazje i zachęca uczniów do kłamstwa. Już od szkoły podstawowej można zaobserwować wyścig szczurów, którego celem jest jak najszybsze i najefektywniejsze osiągnięcie sukcesu.

Sygnały kłamstw

Aby rozpoznać, że dziecko kłamie, należałoby zwracać uwagę już na pojedyncze sygnały. Np. zasłanianie dłońmi twarzy podczas mówienia (czasem bardzo subtelne, jak np. skubnięcie nosa czy ucha) sygnalizuje pragnienie ukrycia czegoś, a zwiększona częstość mrugania oznacza, że człowiek intensywnie myśli (np. chce na poczekaniu stworzyć jakieś łgarstwo). Ludzie, którzy kłamią, popełniają więcej pomyłek podczas mówienia (np. jąkają się, powtarzają wyrazy, mówią "hmmm”, "yyyy” itp.). Kłamcy dłużej też czekają z odpowiedzią na pytanie (intensywnie myślą nad wiarygodnym kłamstwem).

Wszystkie te pojedyncze sygnały mogą jednak zawieść. Na przykład niektórzy ludzie – także dzieci – mają nawyk drapania się w głowę lub dotykania okularów w trakcie konwersacji, stresują się podczas mówienia i dlatego popełniają błędy, itd.

Dlatego o wiele lepszym sposobem wykrywania kłamstwa jest zauważenie zmian w typowym zachowaniu. Specjaliści od przesłuchań najpierw obserwują, jaki jest wzór zachowania danej osoby. Na początku zadają pytania, na które ktoś na pewno odpowie prawdziwie (np. „Jak się nazywasz?”) i pytania, na które znają prawdziwą odpowiedź. Wtedy rozpoznają typowe zachowanie przesłuchiwanego. Dopiero potem zadają pytania, na które ktoś może zacząć odpowiadać kłamliwie. Jeśli zachowanie zmienia się, jest to wyraźna sugestia, że pojawia się nieprawda.

Stałość

• wskazówki kłamstwa to zmiana/odchylenie od normalnego stanu emocjonalnego lub umysłowego
  
  

Zmiany

• należy zidentyfikować zmiany w typowym zachowaniu kłamcy w danym momencie na poprzedzający je bodziec
  
  

Zestaw zachowań

• dla oceny wiarygodności osoby zestaw zachowań ma większe znaczenie niż pojedyncze zachowanie
  
  

Powtarzalność

• powtarzająca się reakcja na dane zagadnienie (lub tematy pokrewne) może być wskazówką kłamstwa
  
  

Uprzedzenia

• obserwacje dokonane na podstawie uprzedzeń i błędnych wyobrażeń nie są wiarygodne
  
  

Zakłócenia

• zakłócenia utrudniają identyfikację wskazówek, nasze zachowanie też może być czynnikiem zakłócającym