Jak postępować z dziećmi w przypadku ciężkiej choroby rodzica?

Nina Olszewska, psycholog

Choroba rodzica to, obok śmierci lub wypadku rodziców i innych bliskich osób, bardzo ciężkie zdarzenie życiowe w oczach dzieci, co potwierdziły badania przeprowadzone w 2003 roku w Zakładzie Promocji Zdrowia Państwowego Zakładu Higieny. Dotyczyły one wpływu negatywnych zdarzeń życiowych na powstawanie zaburzeń zdrowia młodzieży i kształtowanie się zachowań szkodliwych dla zdrowia (nałogi, przemoc). Badania przeprowadzono na losowo dobranej próbie 762 uczniów warszawskich gimnazjów w wieku 13-14 lat. Wyniki tych badań przedstawił Piotr Supranowicz w artykule „Ocena ciężkości negatywnych zdarzeń życiowych przez młodzież”.

Każda poważna choroba jest czymś trudnym zarówno dla osoby chorej, jak i jej najbliższych i wpływa na wszystkich członków rodziny. Nierzadko rodzina, zanim pogodzi się z nową sytuacją i zaakceptuje zmiany, przechodzi poważny kryzys. Cała rodzina musi się dostosować do nowej sytuacji, zmiany dotychczasowych ról. Taka sytuacja jest często dla dziecka źródłem wielu traumatycznych przeżyć, które działają z tym większą szkodą dla jego rozwoju, im jest ono młodsze. Wiele z poważnych chorób sprawia, iż chorujący rodzice nie są w stanie lub nie chcą uczestniczyć w życiu rodzinnym, co zaburza poczucie bezpieczeństwa dzieci – jeden z opiekunów przestaje w jakimś stopniu – mniejszym czy większym – pełnić swoją rolę i często z osoby dającej opiekę i oparcie staje się osobą ich potrzebującą. Zdarza się, iż w sytuacji rodzinnej z osobą poważnie chorą dzieci przejmują obowiązki i zachowania właściwe osobom dorosłym, obciążane są nadmiarem odpowiedzialności i poczuciem winy. To pochłania dużo ich czasu i energii, co wpływa niekorzystnie na ich funkcjonowanie zarówno w domu, jak i w szkole, a w efekcie bezpowrotnie odbiera im beztroskie dzieciństwo.

Jak wspomniałam powyżej poważne zachorowanie rodzica, oddziałuje na cały system rodzinny, co wpływa na rozwój zdrowych dzieci, a w szczególności na ich związki i stopień zaangażowania w kontakty rodzinne. Główne obszary, które są zagrożone to: relacje z rodzicami, poziom zaangażowania w życie rodzinne, relacje z osobami spoza rodziny:

jeżeli chodzi o relacje z rodzicami dzieci mogą mieć poczucie, że energia zdrowego rodzica skupia się w całości na chorym oraz że ich potrzeby nie są respektowane; mimo iż zdają sobie sprawę, że chory potrzebuje w danym momencie większej uwagi, emocjonalnie może być im ciężko się z tym faktem uporać,
choroba w różnym stopniu wpływa na więzi łączące rodzinę – jeśli relacje przed chorobą nie były głębokie, często ulegają one dalszemu poluźnieniu, niekiedy jednak uczucia empatii i chęć niesienia pomocy pozwalają na wzmocnienie związku pomiędzy członkami rodziny,
pojawiająca się w systemie rodzinnym choroba może dwojako wpływać na dzieci: część z nich wycofuje się z życia rodzinnego lub wprost przeciwnie, przesadnie angażuje się w nową sytuację; wycofanie i odsunięcie się od chorego wynika najczęściej z braku umiejętności odnalezienia się w nowej sytuacji oraz szeregu negatywnych uczuć, które ona wywołuje; niekiedy dzieci angażując się w opiekę nad chorym zaczynają wyręczać zdrowego rodzica – takie przesadne uwikłanie w leczenie chorego może wywrzeć negatywne skutki na ich własne życie,
choroba rodzica wpływa również na kontakty członków rodziny z osobami spoza niej: dzieci często obawiają się zapraszania do domu przyjaciół i znajomych, żyją w przekonaniu, że chorobę rodzica należy utrzymać w tajemnicy; taka nadmierna skrytość prowadzi niekiedy do trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu bliskich relacji z innymi ludźmi.

W związku z tym, co dzieje się w domu dziecka, kiedy choruje bliska osoba, ma ono różne potrzeby:

potrzebę, by czuć się ważnym uczestnikiem wydarzeń,
potrzebę jasnej i dostosowanej do wieku informacji,
potrzebę zapewnienia o trosce i miłości,
potrzebę wyrażenia wszystkich swoich uczuć bez obawy przed reprymendą czy wyśmianiem,
potrzebę informacji, że odczuwanie smutku, złości czy buntu wobec choroby rodzica jest naturalne, że wiele osób tak odczuwa.

Główne pytania nurtujące dzieci osób chorych dotyczą dwóch aspektów: prognoz na przyszłość chorego oraz odpowiedzialności za nie, gdy zabraknie rodzica. Najważniejsze i najlepsze co można zrobić w sytuacji takich niepokojów i wątpliwości to rozmawiać o wszystkim otwarcie z pozostałymi członkami rodziny.

Pomimo problemów powstających z chwilą zachorowania bliskiej osoby, istnieją różne strategie, które umożliwiają radzenie sobie z zaistniałą sytuacją:

zdobywanie wiedzy na temat danej choroby – pozwala to lepiej zrozumieć chorego; szczególnie ważne jest zapoznanie się z charakterystycznymi dla danej choroby symptomami i ich wpływem na zachowanie osoby chorej,
warto zdać sobie trud, aby utrzymać z chorym jakąś formę kontaktu – mimo, iż relacje mogą różnić się jakościowo od tych poprzedzających zachorowanie; przy pewnym wysiłku można wypracować pewien rodzaj kontaktu z chorym,
ważne jest, aby w jakimś stopniu zaangażować się w życie chorego, przy czym ważne, aby udział ten odpowiadał faktycznym chęciom i możliwościom; rodzina powinna być na bieżąco co najmniej w zakresie stanu i leczenia chorego,
jednocześnie niezbędne jest podtrzymywanie własnych zainteresowań i realizacja własnych planów i ambicji - niezwykle ważne jest, aby każdy znalazł równowagę pomiędzy potrzebami osoby chorej i swoimi,
dzieci osoby chorej często czują się samotne, stąd jedną ze strategii jest poszukiwanie wsparcia wśród przyjaciół, innych członków rodziny, znajomych, specjalistów. Wiele korzyści może przynieść przynależność do grupy samopomocowej, przy czym warto pamiętać, że uczestnicząc w takim spotkaniu osoba nie jest zobowiązana do zabierania głosu.