Jak rozpoznać ucznia zdolnego i z nim pracować?

W Polsce nie ma przyjętej jednoznacznej definicji ucznia zdolnego. W literaturze przedmiotu znajdziemy następujące definicje ucznia zdolnego: E. Gondzik¹ uczniami wybitnie zdolnymi nazywa tych, którzy poza wysoką inteligencją ogólną wyróżniają się w karierze szkolnej możliwością osiągnięć twórczych w jakiejkolwiek dziedzinie społecznie użytecznej, posiadają ponadto twórczą wyobraźnię, odznaczają się wybitnymi zdolnościami specjalnymi, łatwością uczenia się, szerokimi zainteresowaniami oraz dużą dozą samokrytycyzmu i pracowitością.

W. Panek² definiuje ucznia szczególnie uzdolnionego, jako takiego, który wykazuje lepsze przystosowanie się do warunków szkolnych dzięki stosunkowo dużej zdolności rozwiązywania problemów, myśleniu twórczemu, osiąganiu bardzo dobrych wyników w nauce, wykazywaniu wszechstronnych lub specjalnych uzdolnień, żywej wyobraźni; różnorodnym zainteresowaniom oraz własnemu specyficznemu sposobowi uczenia się, powiązanemu z umiejętnościami korzystania z różnych ponadobowiązkowych źródeł wiedzy.

Kluczowym pojęciem w definiowaniu ucznia zdolnego jest więc posiadanie przez niego pewnych zdolności. Czym są zatem owe zdolności?
Z. Pietrasiński³ uważa, że są to pewnego rodzaju cechy rozumu, właściwości psychiki ludzkiej, które są konieczne do prawidłowego wykonania jakiegoś zadania. Zaznacza on również, iż są to takie różnice indywidualne, które sprawiają, że przy jednakowej motywacji i uprzednim przygotowaniu poszczególni ludzie osiągają w porównywalnych, zewnętrznych warunkach niejednakowe rezultaty w uczeniu się i działaniu.

R. Gloton⁴ uważał, że zdolności są dziedziczone. Inni badacze byli zdania, iż to właśnie środowisko wychowawcze odgrywa znaczącą rolę w ich powstawaniu i rozwoju. Natomiast współczesne teorie rozwoju człowieka uwzględniają zarówno czynnik dziedziczny jak i środowiskowy.

Według W. Okonia⁵ zdolności przejawiają się w niezawodności, samodzielności i skuteczności podejmowanej działalności. Sama zdolność polega na łatwym docieraniu do źródeł informacji, szybkim nabywaniu i przetwarzaniu wiadomości.

Analizując literaturę, możemy spotkać się z różnym podziałem zdolności. Na użytek niniejszego artykułu warto przywołać następujące rozróżnienie według Reykowskiego⁶, który dzieli je na tzw. zdolności naturalne, uwarunkowane przede wszystkim czynnikami natury genetycznej, oraz rzeczywiste, będące wytworami uczenia się, które powstają na podłożu zdolności naturalnych.

Jak rozpoznać ucznia zdolnego?

Uważny obserwator rozpozna go już w przedszkolu. Włodarski ⁷uważa, że u uczniów zdolnych charakterystyczne jest przyspieszenie rozwoju obserwowane od wczesnych okresów w różnych sferach. Dzieci te szybciej od przeciętnych zaczynają chodzić i mówić, mają bogaty zasób słów, preferują zabawy charakterystyczne dla starszych. Często przed pójściem do szkoły opanowują umiejętność czytania.
W pierwszej kolejności obserwatorami są rodzice, potem przedszkolanki. To rozpoznanie dokonuje się na drodze poznawania dziecka, które jest kontynuowane przez nauczycieli w klasach nauczania zintegrowanego. Jest to najlepszy moment zauważenia zdolności dziecka, aby umożliwić mu odpowiednie warunki do dalszej nauki i rozwoju odkrytych predyspozycji.

Odkrywanie osób uzdolnionych nie jest rzeczą łatwą. Niekiedy uczniowie sami ujawniają swoje uzdolnienia, wysoki poziom inteligencji, wiedzy czy zainteresowań. Większość jednak wymaga odkrycia.

Talent ucznia powinien zostać zauważony jak najwcześniej i wspierany systematycznie przez nauczyciela. Nie należy jednak przy tym zapominać, że stymulowanie rozwoju uczniów powinno obejmować wszystkie obszary jego życia: zarówno sferę poznawczą jak i emocjonalną, fizyczną, społeczną oraz duchową. Wymaga to od nauczycieli wiele wysiłku, dlatego niejednokrotnie wycofują się a przecież ta ciężka praca potrafi dostarczyć prawdziwej satysfakcji, nie tylko z konkretnych osiągnięć, ale i z osiągania pełni rozwoju wychowanka.

W odpowiednim i szybkim rozpoznawaniu ucznia zdolnego przydatną będzie znajomość jego charakterystycznych cech.
Pod względem intelektualnym uczniowie zdolni odznaczają się:

• łatwością rozumienia złożonych i skomplikowanych treści,
• zdolnością do logicznego i abstrakcyjnego myślenia,
• dużym zakresem uwagi, wnikliwością obserwacji,
• trafnością formułowanych sugestii, ocen i sądów,
• szybkim tempem pracy,
• długotrwałą pamięcią.

Te cechy znajdują swoje odzwierciedlenie w zachowaniu ucznia na lekcji. Stawia on nauczycielowi mnóstwo pytań, łatwo przyswaja nowe pojęcia, lubi prowadzić dyskusje na tematy naukowe, w czym pomaga mu jego rozległa wiedza oraz szerokie zainteresowania. Na lekcjach polskiego może zaskoczyć oryginalnym, bogatym leksykalnie wypracowaniem, a na matematyce z łatwością rozwiązać zadania o wyższym poziomie trudności.

Natomiast pod względem ogólnie pojętych cech charakteru uczniowie zdolni wyróżniają się:

• poczuciem obowiązku i pracowitością,
• silną motywacją i zapałem do nauki,
• wewnętrznym zdyscyplinowaniem,
• wytrwałością intelektualną,