STAN PRAWNY: SIERPIEŃ 2011

Pedagogika Marii Montessori i walory jej adaptacji w polskich przedszkolach

Opracowała: dr Małgorzata Miksza, starszy wykładowca w Katedrze Teorii Wychowania Uniwersytetu Łódzkiego, Prezes Polskiego Stowarzyszenia Montessori

Kim była Maria Montessori?

Maria Montessori najbardziej znana jest jako twórczyni oryginalnej koncepcji edukacji dziecka w przedszkolu. Jej metoda zaliczana jest do nurtu „pedagogiki wychodzącej od dziecka”, pedagogiki alternatywnej, niedyrektywnej. Dzisiaj docenia się jej dokonania również na płaszczyźnie edukacji szkolnej, wychowania młodzieży, a także wychowania dzieci w wieku 0–3 lat.

Maria Montessori (ur. we Włoszech w 1870 r., zm. w Holandii w 1952 r.) była pierwszą kobietą – lekarzem we Włoszech. Dyplom ukończenia studiów medycznych uzyskała w 1896 r. na Uniwersytecie Rzymskim. Nie od razu została pedagogiem. Przełomową datą w jej życiu stał się 6 stycznia 1907 r., kiedy to uroczyście otwarto w dzielnicy San Lorenco w Rzymie pierwsze przedszkole prowadzone jej metodą – Casa dei Bambini, czyli Dom dziecięcy. Rok 2007 obchodzony był na całym świecie jako Rok Pedagogiki Marii Montessori.

Całe swe życie Montessori poświęciła pracy z dziećmi i aktywności na rzecz najmłodszych. Zajmowała się również kształceniem nauczycieli, popularyzowaniem swej metody i działalnością na rzecz pokoju na świecie (w 1949 r. była nominowana do Pokojowej Nagrody Nobla). W ciągu swego długiego, 82-letniego życia przeprowadziła prawie 30 międzynarodowych kursów, nie licząc kursów i szkoleń we Włoszech i innych krajach, oraz 9 międzynarodowych kongresów, m.in. w 1937 r. nt. wychowania dla pokoju. W 1929 r. powołała Międzynarodowe Stowarzyszenie Montessori z siedzibą w Berlinie, a od 1935 r. w Amsterdamie. Obecnie, obok AMI (Association Montessori Internationale), działają ponadto liczne narodowe stowarzyszenia. W 1994 r. powstało Polskie Stowarzyszenie Montessori z siedzibą w Łodzi. W styczniu 2003 r. zarejestrowano także Europejskie Stowarzyszenie Montessori „Montessori – Europa. Wychowanie dla życia”.

Dokonania Marii Montessori w dziedzinie wychowania dziecka w duchu miłości i pokoju zostały docenione po II wojnie światowej przez głowy Kościoła katolickiego, w tym Jana Pawła II. W Polsce od końca lat 80. XX w. teoria i praktyka w systemie pedagogicznym Montessori stopniowo zajmują należne im miejsce na mapie edukacji alternatywnej. Na terenie całego kraju, w wielu miastach, funkcjonuje obecnie już kilkadziesiąt przedszkoli lub oddziałów przedszkolnych – zarówno publicznych, jak i niepublicznych – prowadzonych zgodnie z założeniami tej metody. Istnieją również montessoriańskie placówki integracyjne oraz kilka szkół i pojedynczych klas szkolnych w szkołach podstawowych, w tym specjalnych. O pedagogice i doświadczeniach w tym zakresie można przeczytać w dostępnej w języku polskim literaturze.

Istota koncepcji pedagogicznej Marii Montessori

Według Montessori wychowanie jest wspieraniem indywidualnego i społecznego rozwoju dziecka, a jego celem jest tzw. normalizacja. Jej wyznacznikami są:

• samodzielność,
• odpowiedzialność za siebie, innych i świat,
• samodyscyplina,
• pracowitość,
• wysoki poziom rozwoju społeczno-moralnego,
• miłość do ludzi, świata przyrody i kultury,
• umiłowanie pokoju na świecie.

Bardzo ważna w procesie wychowania człowieka jest wiedza o rozwoju dziecka. Stanowi ona bowiem warunek zrozumienia idei wychowania Montessori w środowisku edukacyjnym (tzw. przygotowanym otoczeniu). Dziecko, zgodnie z założeniami Montessori, jest „budowniczym samego siebie”, a więc podmiotem aktywnie i kreatywnie samowychowującym się. Odkryciem twórczyni metody była polaryzacja uwagi. W Casa dei Bambini, na podstawie obserwacji maluchów skoncentrowanych na swoich zajęciach, Montessori postawiła tezę, mówiącą o możliwościach głębokiej koncentracji dziecka na pracy w sprzyjających warunkach, stworzonych w „przygotowanym otoczeniu”. Polaryzacja uwagi umożliwia efektywne uczenie się i nabywanie określonych kompetencji. Pojawia się ona we wrażliwej fazie, a jej efektem jest normalizacja.

Dzieci skoncentrowane na pracy. Przedszkole Miejskie nr 220 w Łodzi pracujące metodą Montessori (fot. Bogumiła Zdrojewska)

Aby wywołać, podtrzymać i optymalnie wykorzystać polaryzację uwagi prowadzącą do rozwoju (normalizacji), istotne jest stworzenie dziecku odpowiednich warunków do poznawania świata. W wersji Montessori było to tzw. przygotowane otoczenie – swoiste środowisko edukacyjne, które ma charakter materialny, strukturalno-dynamiczny i osobowy.

Charakter materialny

Wypowiadając się na temat materialnego aspektu otoczenia, Montessori dużą wagę przykładała do urządzenia budynku placówki. Była ona zwolenniczką przestronnych, estetycznie urządzonych sal, spełniających różnorodne funkcje. Najlepiej, aby posiadały one bezpośredni dostęp na taras lub do ogrodu. Meble mają być niskie, funkcjonalne i lekkie, tak aby można je było aranżować według potrzeb dzieci. Sale powinny być ponadto ozdobione roślinami, akwariami, zbiorami przyrody nieożywionej. Istotnym wyznacznikiem materialnego aspektu przygotowanego otoczenia były pomoce rozwojowe. Montessori opracowała je empirycznie na drodze wieloletniej praktyki i obserwacji pracy dzieci. Kontakt malucha z pomocami i praca z nimi umożliwiają zgłębianie różnych dziedzin wiedzy o świecie i samym sobie. Wychowanek – w myśl zasady: od konkretu do abstrakcji – za ich pośrednictwem rozpoznaje i odkrywa otaczającą rzeczywistość. Warto jednak zaznaczyć, że – zgodnie z założeniami Montessori – pomoce rozwojowe to nie tradycyjne zabawki, a „zmaterializowana abstrakcja”, „klucze do świata”. Można wyodrębnić kilka grup pomocy – w zależności od przeznaczenia służą one do:

• ćwiczeń dnia codziennego,
• budowania pojęć poprzez kształcenie zmysłów (tzw. pomoce zmysłowe),
• edukacji matematycznej,
• edukacji językowej,
• wychowania kosmicznego,
• wychowania religijnego.