Dziecko krzywdzone w przedszkolu. Strategie diagnostyczne
Opracowała: dr Monika Zielona-Jenek, psycholog, adiunkt w Pracowni Seksuologii Społecznej i Klinicznej Instytutu Psychologii UAM w Poznaniu
Krzywdzenie dzieci może przyjąć wiele form: fizyczną, emocjonalną, seksualną, zaniedbania. Poszczególne typy przemocy często współwystępują ze sobą i jako całość oddziałują na dziecko.
Zbieranie danych na temat sytuacji dziecka, co do którego istnieje podejrzenie, że doświadcza krzywdzenia, jest dość złożonym procesem. Przeplata się on często z procesem interwencji, a więc działania na rzecz zmiany jego obiektywnej sytuacji (zapobieżenia dalszej przemocy) i wsparcia go w jego problemach. Celami diagnozy jest z jednej strony weryfikacja podejrzenia krzywdzenia, z drugiej zaś zebranie istotnych danych dla zaprojektowania wsparcia i pomocy dziecku doświadczającemu krzywdy.
Realizacja wymienionych celów diagnostycznych wymaga identyfikacji zarówno obiektywnych problemów dziecka i jego otoczenia, jak i jego subiektywnego odbioru sytuacji, tego, jak widzi sytuację dziecko z własnej, dziecięcej perspektywy. Zwykle w początkowym okresie diagnozowania sytuacji dziecka na pierwszy plan wysuwa się kwestia weryfikacji podejrzenia przemocy, by w razie potrzeby móc szybko podjąć stosowne działania na rzecz ochrony jego bezpieczeństwa. Działania nakierowane na drugi cel – zrozumienie jego doświadczenia – są najczęściej realizowane na dalszym etapie, gdy istnieje większa jasność co do zewnętrznych warunków życia dziecka i możliwych zmian w codziennym życiu, jakie je czekają (zgłoszenie sprawy do sądu, zmiana miejsca pobytu, zmiana w organizacji codziennych zajęć dziecka). Drugi z celów zajmuje taką pozycję jedynie w kolejności chronologicznej, nie przekłada się w żaden sposób na hierarchię ważności celów. Subiektywny odbiór przez dziecko sytuacji zewnętrznej jest bowiem tym, który decyduje o powstaniu zaburzeń jego funkcjonowania.
Obszary diagnostyczne
Dziecko, którego sytuacja budzi wśród personelu przedszkolnego niepokój i podejrzenia dotyczące doświadczeń przemocy, to za każdym razem niepowtarzalna, posiadająca osobiste zasoby i kompetencje oraz własną historię osoba. Żyje w określonym kontekście rodzinnym, rówieśniczym, społecznym. Jeśli doświadcza krzywdzenia, jest to jedno z jego doświadczeń, niekorzystne, zwykle raniące i bolesne, jednak nie jedyne. Z tego względu w toku diagnozy konieczne jest zebranie różnorodnych informacji o samym dziecku i jego najbliższym otoczeniu. Tu bowiem mieszczą się czynniki odpowiedzialne za powstanie i utrzymywanie przemocy, tu również tkwią zasoby, których uruchomienie może pomóc zmienić sytuację dziecka. W diagnozie konieczne jest zatem uwzględnienie informacji dotyczących trzech obszarów:
- funkcjonowania dziecka,
- relacji rodzinnych,
- środowiska społecznego, w którym dziecko przebywa na co dzień.
Obszarom tym warto przyjrzeć się z perspektywy czasu: tego, co wiadomo na temat chwili obecnej oraz tego, jak sytuacja dziecka wyglądała w przeszłości, czy podlegała zmianom (przejściowym, trwałym) i jakie były tego efekty.
Pierwszy z obszarów diagnostycznych obejmuje wszystkie aspekty funkcjonowania dziecka: fizyczny, motoryczny, intelektualny, emocjonalny i społeczny (w tym relacje z rówieśnikami i dorosłymi). Konieczność zebrania tak rozmaitych informacji wynika z różnorodności konsekwencji przemocy, jakie obserwuje się u jej ofiar. Wprawdzie pewne symptomy należą do częściej spotykanych u dzieci krzywdzonych, jednak obraz zaburzeń niekiedy mocno odbiega od typowego. Z tego względu w toku zbierania danych o dziecku niezwykle istotną kwestią jest z jednej strony precyzyjne opisanie najczęściej obserwowanych zachowań i trudności dziecka, z drugiej zaś, zanotowanie danych o odstępstwach od tego typowego stanu rzeczy, przejawach lepszego lub gorszego niż zwykle funkcjonowania, okresach, gdy to następowało. Takie konkretne dane dają bowiem szansę na wgląd w ewentualną dynamikę krzywdzenia dziecka, szczególnie w zestawieniu z danymi na temat istotnych zdarzeń życiowych: przeprowadzki, trudności małżeńskich rodziców, kontaktów z domniemanym sprawcą.
Drugim obszarem podlegającym diagnozie są więzi rodzinne dziecka. Obejmują one relacje z rodzicami, ich kompetencje w zakresie wspierania i ochrony dziecka, postawy wychowawcze i przyjmowane metody oddziaływań. Poza relacjami z rodzicami w obszarze tym warto również uwzględniać relacje z innymi dorosłymi, którzy uczestniczą w codziennej opiece i wychowaniu dziecka (np. partnerzy rodziców, dziadkowie, rodzeństwo rodziców mieszkające we wspólnym domu). Uwagą objęte być powinno również funkcjonowanie rodzeństwa dziecka i relacje między dziećmi.
