STAN PRAWNY NA 20 PAŹDZIERNIKA 2020 Organizacja procesu kształcenia dziecka o specjalnych potrzebach edukacyjnych – część I Opracowali: Jagna Niepokólczycka-Gac, pedagog, socjoterapeuta, wieloletni kurator społeczny sądu rodzinnego i dla nieletnich, trener, współtwórca Instytutu Szkoleń Oświatowych; Marcin Majchrzak, członek Okręgowej Izby Radców Prawnych w Warszawie Podstawa prawna: • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie za-sad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1280), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie in-dywidualnego obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego dzieci i indy-widualnego nauczania dzieci i młodzieży (Dz.U. z 2017 r. poz. 1616 ze zm.), • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie wa-runków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepeł-nosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecz-nym (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1309), • Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 910 ze zm.). Publiczne przedszkola są zobowiązane do udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej nie tylko dzieciom posiadającym orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego, ale również w miarę potrzeb – wszystkim wymagającym tego dzieciom, a także nauczycielom i rodzicom. Zasady udzielania tej pomocy przez przedszkola zostały określone w wydanych na podstawie prawa oświatowego przepisach wykonawczych. Konieczność udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej Podstawowym zadaniem przedszkola i innych placówek oświatowych jest – w świetle Rozpo-rządzenia w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej – podejmowanie działań, które sprzyjają rozwojowi kompetencji oraz potencjału powierzonych opiece i kształceniu dzieci. Akt ten postrzega dziecko i jego problemy w sposób wielowymia-rowy. Wskazuje na uwarunkowania, zarówno biologiczne, jak i społeczne, wpływające na funkcjonowanie dzieci w przedszkolu. Przepisy dookreślają obowiązki i zadania nauczycieli, wychowawców i specjalistów, kładąc szczególny nacisk na rozpoznawanie podczas bieżącej pracy mocnych stron, predyspozycji, zainteresowań i uzdolnień, indywidualnych potrzeb oraz przyczyn niepowodzeń i trudności, które utrudniają rozwój dziecka. Pracownicy poradni psychologiczno-pedagogicznej mają ob-owiązek wspomagać przedszkole i jego pracowników w procesie diagnostycznym i postdia-gnostycznym. Zakres obowiązków specjalistów Ważnym elementem wprowadzanych zmian są specjaliści zatrudnieni w przedszkolu. Rozpo-rządzenie dokładnie określa zakres ich obowiązków (§ 24–27). Zadania pedagoga i psychologa: • prowadzenie badań i działań diagnostycznych w celu określenia indywidualnych po-trzeb rozwojowych i edukacyjnych uczniów poprzez wskazywanie możliwości psy-chofizycznych, mocnych stron, predyspozycji, zainteresowań, uzdolnień oraz przyczyn niepowodzeń edukacyjnych lub trudności w funkcjonowaniu, w tym barier i ograniczeń, • diagnozowanie sytuacji wychowawczych w celu rozwiązywania problemów wycho-wawczych, które ograniczają aktywne i pełne uczestnictwo dziecka w życiu placówki, • pomoc rodzicom i nauczycielom w rozpoznawaniu oraz rozwijaniu indywidualnych możliwości, predyspozycji i uzdolnień uczniów, • wspieranie nauczycieli, wychowawców oraz innych specjalistów w rozpoznawaniu przyczyn niepowodzeń edukacyjnych i trudności w funkcjonowaniu społecznym oraz w udzielaniu pomocy psychologiczno-pedagogicznej, • udzielanie uczniom pomocy psychologiczno-pedagogicznej dostosowanej do rozpo-znanych potrzeb, • podejmowanie działań z zakresu profilaktyki uzależnień oraz innych problemów dzieci i młodzieży, • zapobieganie zaburzeniom zachowania oraz minimalizowanie skutków nieprawidło-wości rozwojowych, • inicjowanie różnych form pomocy w środowisku szkolnym i pozaszkolnym uczniów, • inicjowanie i prowadzenie działań mediacyjnych, • podejmowanie interwencji w sytuacjach kryzysowych. Zadania logopedy: • prowadzenie działań diagnostycznych, w tym prowadzenie badań przesiewowych w celu ustalenia stanu mowy oraz poziomu rozwoju językowego uczniów, • prowadzenie zajęć logopedycznych dla uczniów oraz porad i konsultacji dla rodziców i nauczycieli w zakresie stymulacji rozwoju mowy uczniów oraz eliminowania jej za-burzeń, • podejmowanie we współpracy z rodzicami dzieci działań profilaktycznych, których celem jest zapobieganie powstawaniu zaburzeń komunikacji językowej, • wspieranie nauczycieli, wychowawców i innych specjalistów w rozpoznawaniu indy-widualnych potrzeb oraz możliwości rozwojowych, psychofizycznych i edukacyjnych uczniów oraz udzielaniu pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Zadania terapeuty pedagogicznego: • udzielanie pomocy psychologiczno-pedagogicznej, • prowadzenie badań, których celem jest diagnoza uczniów z zaburzeniami i odchyle-niami rozwojowymi lub specyficznymi trudnościami w uczeniu oraz rozpoznawanie trudności i monitorowanie efektów oddziaływań terapeutycznych, • rozpoznawanie przyczyn utrudniających uczniom aktywne i pełne uczestnictwo w ży-ciu przedszkola oraz podejmowanie działań profilaktycznych w celu zapobiegania niepowodzeniom edukacyjnym uczniów – we współpracy z rodzicami, • prowadzenie zajęć korekcyjno-kompensacyjnych oraz innych zajęć o charakterze te-rapeutycznym, • wspieranie nauczycieli, wychowawców oraz innych specjalistów w rozpoznawaniu indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycz-nych, które wpływają na funkcjonowanie ucznia i jego uczestnictwo w życiu przed-szkola. Wskazania do wsparcia W Rozporządzeniu znalazło się wskazanie do zindywidualizowania pracy z dzieckiem (§ 2 ust. 1 i 2). Potrzeba objęcia dzieci pomocą psychologiczno-pedagogiczną w przedszkolu może wynikać w szczególności z: • niepełnosprawności, • niedostosowania społecznego oraz zagrożenia nim, • zaburzeń zachowania lub emocji, • szczególnych uzdolnień, • specyficznych trudności w uczeniu się, • deficytów kompetencji i zaburzeń sprawności językowych, • przewlekłej choroby, • sytuacji kryzysowych lub traumatycznych dotykających dziecko, • niepowodzeń edukacyjnych, • zaniedbań środowiskowych związanych z sytuacją bytową dziecka i jego rodziny, • sposobów spędzania czasu wolnego i kontaktów środowiskowych, • trudności adaptacyjnych związanych z różnicami kulturowymi lub ze zmianą środowi-ska edukacyjnego, w tym z wcześniejszym kształceniem za granicą, Ustawodawca w Rozporządzeniu dostrzega potrzebę rozpoznawania potrzeb ucznia i udziela-nia mu wsparcia na każdym etapie edukacji (§ 6). Bardzo precyzyjnie określa jego zasady już na poziomie przedszkola. Jego pracownikom poleca obserwację pedagogiczną, która ma na celu wczesne rozpoznanie u dziecka dysharmonii rozwojowych i podjęcie wczesnej interwen-cji, a w przypadku dzieci realizujących obowiązkowe roczne przygotowanie przedszkolne – tzw. diagnozę przedszkolną, która polega na obserwacji pedagogicznej, kończącej się analizą i oceną gotowości dziecka do podjęcia nauki w szkole. Udzielanie wsparcia Na podstawie Rozporządzenia pomoc psychologiczno-pedagogiczna dla nauczycieli oraz ro-dziców udzielana jest w formie porad, konsultacji, warsztatów i szkoleń. Ma ona na celu wsparcie w rozwiązywaniu problemów wychowawczych i dydaktycznych dzieci. Służy roz-wijaniu umiejętności, które podnoszą efektywność wsparcia udzielanego dzieciom. Pomoc psychologiczno-pedagogiczna oferowana jest bezpłatnie i dobrowolnie. Czynność ta nie wy-maga od rodziców wnioskowania ani wyrażania przez nich zgody na piśmie na jej udzielenie. Wieloaspektowość zaburzeń, które utrudniają funkcjonowanie dziecka, wiąże się z szeregiem złożonych czynności, dlatego też w proces wsparcia powinno być zaangażowanych jak naj-więcej specjalistów. Prawo, obok nauczycieli, wychowawców, specjalistów zatrudnionych w przedszkolu, rodziców dzieci objętych pomocą, wymienia organizacje pozarządowe, insty-tucje (§ 4 ust. 3 pkt 5). W szczególny sposób uwzględnia inne podmioty działające na rzecz rodzin dzieci. Poszerza to w praktyce możliwość korzystania przy rozwiązywaniu sytuacji trudnych i konfliktowych zarówno z pomocy podmiotów zorganizowanych, jak i osób indy-widualnych posiadających zdolność prawną. Zadania dyrektora i wnioskowanie o pomoc Zgodnie z Rozporządzeniem za organizację, zaplanowanie i przeprowadzenie działań, które mają na celu poprawę jakości udzielanej pomocy psychologiczno-pedagogicznej w placówce, odpowiedzialny jest jej dyrektor (§ 4 ust. 1). Wsparcie merytoryczne dla nauczycieli, wycho-wawców i specjalistów zapewnia poprzez wnioskowanie o nią do poradni psychologiczno- -pedagogicznych oraz placówek doskonalenia nauczycieli. Do jego zadań należy ponadto uzgodnienie zasad współpracy z organizacjami i podmiotami w nią zaangażowanymi (§ 6 ust. 6). Dyrektor wykonywanie swoich zadań związanych z planowaniem i realizacją pomocy psychologiczno-pedagogicznej w przedszkolu może powierzyć innej osobie. Rozszerzony został zakres osób, które mogą wnioskować o udzielanie pomocy (§ 5). Obok dziecka, jego rodziców, dyrektora placówki, do której uczęszcza dziecko, nauczyciela, wy-chowawcy lub specjalisty, poradni psychologiczno-pedagogicznej, pomocy nauczyciela oraz pracownika socjalnego i kuratora sądowego, szczególną uwagę prawodawca zwraca na asy-stentów: edukacji romskiej, rodziny, nauczyciela. Biorąc jednak pod uwagę przepisy wpro-wadzone 1 września 2018 r., pomoc psychologiczno-pedagogiczna mogła być udzielana z ini-cjatywy asystenta nauczyciela lub asystenta osoby niebędącej nauczycielem jedynie do dnia 31 sierpnia 2020 r. Związane jest to z likwidacją tego typu stanowisk. Struktura pomocy psychologiczno-pedagogicznej w przedszkolu Celem Rozporządzenia jest taka organizacja procesu udzielanego wsparcia, dążącego do roz-poznania problemów, które pozwoli na zorganizowanie dziecku usystematyzowanej i sku-tecznej pomocy. Strukturę pomocy psychologiczno-pedagogicznej ujęto w tabeli i dodano ja-ko załącznik do niniejszego artykułu. Wspomaganie dziecka przez nauczycieli, wychowawców i specjalistów wymaga: • podjęcia współpracy z jego rodzicami oraz, w zależności od potrzeb, z innymi pod-miotami, upoważnionymi przez ustawodawcę do zgłaszania potrzeby udzielenia wsparcia (pielęgniarka, poradnia, pomoc nauczyciela, pracownik socjalny, kurator są-dowy, organizacja pozarządowa, instytucja lub podmiot działający na rzecz rodziny, dzieci i młodzieży, asystenci: nauczyciela i świetlicy (do 20 sierpnia 2020 r.), rodziny, edukacji romskiej), • oceny efektywności podejmowanych działań i formułowania wniosków na ich pod-stawie, • określania celów do dalszych działań wspierających. Wniosek o przeprowadzenie diagnozy zawiera informacje o: • rozpoznanych indywidualnych potrzebach rozwojowych i edukacyjnych oraz możli-wościach psychofizycznych i potencjale rozwojowym dziecka, • występujących u dziecka trudnościach w funkcjonowaniu, szczególnych uzdolnie-niach, • działaniach i formach pomocy psychologiczno-pedagogicznej podjętych przez nau-czycieli, wychowawców i specjalistów w celu poprawy funkcjonowania dziecka oraz ich efektach, • wnioskach, które dotyczą dalszych działań, mających na celu poprawę funkcjonowania dziecka. Rozporządzenie nakłada również obowiązek na wychowawców i specjalistów. Nakazuje im podjęcie współpracy z nauczycielami udzielającymi wsparcia, która polega na pomocy w do-stosowaniu metod i form pracy do indywidualnych potrzeb psychofizycznych dziecka. Możliwe wsparcie Sposoby udzielania pomocy na poszczególnych etapach edukacji różnią się od siebie. Może ona przyjąć formę zajęć rozwijających uzdolnienia, zajęć specjalistycznych: korekcyjno- -kompensacyjnych, logopedycznych, rozwijających kompetencje emocjonalno-społeczne oraz innych zajęć o charakterze terapeutycznym, porad i konsultacji (§ 6). W przedszkolu osoby udzielające wsparcia mogą korzystać ponadto ze zindywidualizowanej ścieżki realizacji obo-wiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego. W szkole zaś, oprócz zindywiduali-zowanej ścieżki kształcenia, z zajęć rozwijających umiejętność uczenia się, dydaktyczno- -wyrównawczych oraz z zajęć związanych z kierunkiem kształcenia. W szkole prowadzone są również warsztaty oraz wsparcie w postaci porad i konsultacji. Na szczególną uwagę zasługuje nowa forma pracy z dziećmi – zajęcia rozwijające uczenie się. Czas trwania zajęć obejmuje godzinę dydaktyczną – 45 min. Rozporządzenie dopuszcza jed-nak jego wydłużenie lub skrócenie z zachowaniem tygodniowego czasu tych zajęć (§ 16). Za-jęcia mogą prowadzić nauczyciele, wychowawcy oraz specjaliści, którzy posiadają odpo-wiednie kwalifikacje. Rozporządzenie zaleca ich prowadzenie przy wykorzystaniu aktywnych form pracy (§ 17). Rodzaje zajęć w ramach realizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w przedszkolu przedstawiono w tabeli dołączonej do niniejszego artykułu. Zindywidualizowana ścieżka kształcenia Niekiedy dziecko o specjalnych potrzebach edukacyjnych nie może realizować wszystkich zajęć ze swoją grupą rówieśniczą przez różnorakie deficyty. Wymaga ono nauczania indywi-dualnego przynajmniej w części realizowanych z nim zajęć. Do grupy tej należą dzieci z za-burzeniem uwagi, zachowania lub emocji, nadpobudliwe, impulsywne. Choć wymagają wsparcia w postaci indywidualnego nauczania, nie powinni być izolowani od grupy rówieśni-czej. Wpływa to negatywnie na ich rozwój psychospołeczny, a w niektórych przypadkach może prowadzić nawet do rozwoju depresji. Prawodawca przewidział w związku z tym okre-śloną formę pracy, jaką jest zindywidualizowana ścieżka realizacji obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego (§ 12). Z tej formy wsparcia mogą skorzystać wszystkie dzieci, których trudności w funkcjonowaniu wynikają ze stanu zdrowia i które uzyskały takie zalecenie w postaci odpowiedniej opinii wy-stawionej przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną. Podstawowym celem zindywiduali-zowanej ścieżki jest poprawa funkcjonowania dziecka w przedszkolu. Rodzic, aby uzyskać dla swojego dziecka opinię zawierającą odpowiednie zalecenie, musi do wniosku dołączyć dokumenty określające: • trudności w funkcjonowaniu dziecka w przedszkolu, • w przypadku dziecka, które ubiega się o tę formę wsparcia ze względu na stan zdrowia – wpływ przebiegu choroby na funkcjonowanie w przedszkolu oraz ograniczenia w zakresie możliwości udziału w zajęciach wychowania przedszkolnego wspólnie z oddziałem przedszkolnym, • opinię nauczycieli i specjalistów prowadzących zajęcia o funkcjonowaniu dziecka w przedszkolu, jeżeli przed wystąpieniem o opinię uczęszczało ono do przedszkola. Wydanie opinii wymaga przeprowadzenia analizy funkcjonowania dziecka, która uwzględnia efekty udzielanej dotychczas przez przedszkole pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Jest ona dokonywana przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną we współpracy z przedszko-lem oraz rodzicami. Opinia z zaleceniem zindywidualizowanej ścieżki określa: • zakres, w jakim dziecko nie może brać udziału w zajęciach wspólnie z oddziałem przedszkolnym, • czas, w jakim powinno być objęte zindywidualizowaną ścieżką, • działania, jakie powinny być podjęte w celu usunięcia barier i ograniczeń utrudniają-cych funkcjonowanie dziecka i jego uczestnictwo w życiu przedszkola. Praca z dzieckiem, które uzyskało zalecenie edukacji w formie zindywidualizowanej ścieżki, wymaga od rodziców złożenia do dyrektora placówki odpowiedniej opinii oraz wniosku. Na ich podstawie dyrektor ustala: • program nauczania dostosowany, poprzez odpowiednie metody i formy pracy, do in-dywidualnych potrzeb rozwojowych, edukacyjnych oraz możliwości psychofizycz-nych dziecka; musi on uwzględniać w szczególności potrzeby wynikające ze stanu zdrowia dziecka, • tygodniowy wymiar godzin zajęć edukacyjnych uwzględniający konieczność realizacji podstawy programowej, realizowany indywidualnie z dzieckiem. Zindywidualizowana ścieżka może być prowadzona w zależności od potrzeb wynikających z osobniczych potrzeb dziecka w formie zajęć odbywających się wspólnie z grupą oraz od-dzielnie, w różnych proporcjach. Zindywidualizowana ścieżka realizacji obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkol-nego nie dotyczy dzieci objętych potrzebą kształcenia specjalnego oraz nauczaniem indywi-dualnym. Nauczanie indywidualne Rozporządzenie w sprawie indywidualnego obowiązkowego rocznego przygotowania przed-szkolnego dzieci i indywidualnego nauczania dzieci i młodzieży określa zasady pracy z dziec-kiem, które ze względu na zły stan zdrowia nie może uczęszczać na zajęcia do przedszkola. Jest ona organizowana na podstawie orzeczenia o potrzebie nauczania indywidualnego, wy-stawianego przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną na wniosek rodzica dziecka. Czas jego trwania określa orzeczenie. Zakres, miejsce i wymiar zajęć ustala dyrektor w porozumie-niu z rodzicami dziecka i z organem prowadzącym. Zajęcia są prowadzone, w zależności od potrzeb, przez jednego lub kilku nauczycieli w bezpośrednim kontakcie z dzieckiem. Przed-szkola niepubliczne, zobowiązane są do organizowania dla wymagających tego dzieci indy-widualnego obowiązkowego rocznego przygotowania w oparciu o Rozporządzenie wydane dla publicznych przedszkoli oraz Ustawę Prawo oświatowe (art. 177 w zw. z art. 127 ust. 2). Rozwiązaniem, na które wskazuje ustawodawca, jest prowadzenie nauczania indywidualnego wyłącznie w miejscu zamieszkania dziecka przez co najmniej trzy dni w tygodniu. W trosce o integrację chorego dziecka z jego zdrowymi kolegami, Rozporządzenie nakazuje nauczycie-lom obserwację dziecka i dostosowanie form uczestniczenia w życiu przedszkola do jego możliwości. W szczególności dotyczy to zajęć rozwijających zainteresowania i uzdolnienia, uroczystości, imprez przedszkolnych i wybranych zajęć edukacyjnych. Dzieci objęte nauczaniem indywidualnym w ramach potrzeb uczestniczą w zajęciach rewali-dacyjnych oraz innych o charakterze pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Jeżeli stan zdrowia dziecka ulegnie czasowej poprawie, dyrektor, na wniosek rodziców, może zawiesić nauczanie indywidualne na czas przedstawiony przez nich w zaświadczeniu. Może on też, również na podstawie zaświadczenia i na wniosek rodziców, zaprzestać udzielania nauczania indywidualnego. Załącznikami do niniejszego artykułu są: • Schemat przedstawiający strukturę pomocy psychologiczno-pedagogicznej w przed-szkolu, • Tabela przedstawiająca strukturę pomocy psychologiczno-pedagogicznej w przed-szkolu – obowiązki pracowników, • Tabela przedstawiająca rodzaje zajęć w ramach realizacji pomocy psychologiczno- -pedagogicznej w przedszkolu, • Wniosek do Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej o przeprowadzenie diagnozy, • Opinia dla Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej dotycząca dziecka ubiegającego się o zindywidualizowaną ścieżkę, • Informacja dla rodziców o przyznanych dziecku formach pomocy, • Arkusz obserwacji wielospecjalistycznej oceny funkcjonowania dziecka w przedszko-lu, • Procedura współpracy ze specjalistami w zakresie udzielania pomocy psychologiczno--pedagogicznej w przedszkolu, • Procedura organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w przedszkolu dla dzie-ci, które posiadają orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, • Procedura organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w przedszkolu dla dzie-ci, które nie posiadają orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego, • Arkusz ewaluacji własnej udzielanej pomocy psychologiczno-pedagogicznej, • Sprawozdanie nauczyciela-specjalisty z realizacji zadań podjętych w ramach pomocy psychologiczno-pedagogicznej, • Sprawozdanie z organizowanej i udzielanej pomocy psychologiczno-pedagogicznej w przedszkolu, • Wniosek nauczyciela-specjalisty o zakończenie udzielania pomocy psychologiczno- -pedagogicznej w przedszkolu, • Wniosek o udzielenie pomocy psychologiczno-pedagogicznej, • Zgoda rodziców na prowadzenie zajęć w zakresie pomocy psychologiczno-peda-gogicznej.